Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1971, Blaðsíða 6

íNÝJÁRSNÓTTIN 100 ÁRA
Koffía Guðlaugrsdóttir sem Áslaug: álfkona á sýningunni
í Iðnó 1928.
Nýjársnóttin 1971. .Tón Gunnarsson og Steinunn
Jóhanncsdóttir sem Jón og Guðrún.
Frá sýningu Þjóðleikhússins á Nýjársnóttinni 1950.
Elín Ingvarsdóttir og Baldvin Halldórsson í hlut-
verkum sínum.
fram eftir leiknum á Langaloft
inu, því að undirtektir áhorf-
enda hefðu verið mjög daufar
framan af, „enginn klappaði og
áhorfendur sátu eins og dæmd
ir, ég skammaðist mín, því að
orustan var töpuð“. Svo kom
álfadansinn í lok annars þátt-
ar, söngurinn og Áslaug álf-
kona, Gvendur snemmbæri og
fleira fjör. Áhorfendurnir
vöknuðu af draumi og klöpp-
uðu siðan ákaft og lengi. „Nýj-
ársnóttin hafði unnið glæsileg-
an sigur“ sagði hinn ungi höf-
undur.
Nýjársnóttin var ekki fyrsta
leikritstilraunin, sem Indriði
Einarsson gerði. Sigurður mál-
ari hafði nokkru fyrr hvatt
hann til þess, eða spanað hann
upp í það, að reyna að gera
leikrit út af íslendingasögu,
það var hans áhugamál að lífga
fomsögurnar á þann hátt, og
hann gerði skrautsýningar í
þessurn söguanda. Það var
Gísla saga Súrssonar, sem
Indriði fór að reyna við, en
honum varð það fljótt ljóst, að
þetta var vandræðaverk og eig
inlega óvinnandi, jafnvel þótt
honum fyndist Gisla saga vera
skrifuð „eins og hún sé sorgar-
leikur eftir Shakespeare".
Hann sá, að það væri ekki
vinnandi vegur, að snúa sög-
unum í leik fyrir ísiendinga,
og hefur reyndar ýmsum orðið
hált á því, en samt þekktu
anenn hér um þessar mundir og
dáðust að söguleikritum Björn-
sons og Ibsens. En i sömu svif-
um og Nyjársnóttin var tekin
til leiks, er Indriði farinn að
hugsa til annars leikrits,
— það voru Hellismenn.
Samning Nýjársnæturinnar
hafði á ýmsan hátt orðið Ind-
riða erfitt verk og vandasamt
og olli honum áhyggjum, jafn-
framt því sem hann hafði af
verkinu og spenningnum í því
mikla ánægju. Hann sagði svo
frá þessu í stuttum formála fyr
ir fyrstu útgáflunni:
„Vorið 1870 fengu skólapilt-
ar páskaleyifi, eins og lög gera
ráð fyrir; ég var þá í þriðja
bekk A. Mér leiddist í leyfinu,
ég nennti ekki að lesa fyrst ég
þóttist vera hálf frjáls, svo að
ég læsti mig inni, og þar fædd-
ist þessi kálfur. Nýjársnóttin
kemur hér fyrir sjónir eins og
hún var upprunalega, að frá-
dregnum ýmsum orðabreyting-
um. Áður en hún var leikin,
setti ég hana i 4 sýningar, en
nú hef ég aftur hér um bil fellt
það úr, sem ég bætti þá inn i“.
Siðan fer hann að segja frá
uppruna ritsins og undirrót:
„Lind sú, sem rit þetta er unn
ið úr eru „Islenzkar þjóðsög-
ur". Hið ósýnilega líf um jólin
og nýjárið, sem þar er útmál-
að, á að koma hér fram. Hvem-
ig mér hefur tekizt að fara með
skáldskap þennan, sem runn-
inn er út frá brjósti þjóðar
minnar, það getur hver dæmt
um sem vill, ef hann einungis
hefur lesið hvort tveggja með
dálítilli eftirtekt".
Indriði sagði löngu seinna,
þegar hann fór að rifja upp
æskuminningar sínar, að það
væri tiltekin þjóðsaga hjá Jóni
Árnasyni, sem hann hefði sér-
staklega haft i huga í Nýjárs-
nóttinni. Það er sagan um
Gellivör. Nokkuð er það lang-
sótt, og ekki nefnir Indriði það
í upphaflegri frásögn sinni af
því, hvemig hann vann
að leikritinu, og þó gerir hann
þar góða grein fyrir því. Hann
segist, i formálanum, byggja
lýsingar á góðum álfum, t.d.
Áslaugu, á gömlum hugmynd-
um um Ijósálfa, en á vondum
álfum á hugmyndum um dökk-
álfa og úr mörgum þjóðsögum.
Að álfar séu sálarlausir segir
hann, að mest byggist á frá-
sögn Jóns Guðmundssonar
læiða, „sem var að nokkru
leyti skapari álfatrúarinnar á
sínum tíma“. Þá segir hann, að
það hljóti að vera í sambandi
við trúna, „að álfar haldi jól
eins og mennskir menn, og láti
hann þá ýmist vera kristna eða
heiðna". „Kristnir eru þeir af
því“ segir Indriði, „að þeir
þurfa trú fyrir þetta lif og
heiðnir af þvi, að þeir vilja
ekki vera kristnir".
Hvað sem þessum skýringum
líður i einstökum atriðum, er
það vist, að Nýjársnóttin er
unnin, og haglega unnin, úr
rammíslenzku þjóðsagnaefni og
viða dregin föngin að. Þjóðólf-
ur sagði eftir á, I grein, sem
mun vera eftir Eirík Briem, sið
ar prófessor, að leikurinn sé
leiddur með skáldlegri meðferð
og vandvirkni út af þjóðsögn-
um vorum og þjóðlífi og þjóð-
trúnni nákvæmlega fylgt og
allt sé leikritið fallegt.
Það er ekki alveg sama Nýj-
ársnóttin, sem nú er leikin, og
menn dáðust upphaflega að i
Latínuskólanum fyrir hundrað
árum. Eftir áramótin 1872 fór
Indriði Einarsson norður i
land, þvi að áhugamenn á Ak-
ureyri, Bjöm Jónsson blaða-
maður og Friðbjöm Steinsson
höfðu boðizt til þess að gefa
Nýjársnóttina út. Á Akureyri
var Indriði í þrjár vikur og
skyldi lesa prófarkir af leik-
ritinu, en þetta varð honum
einnig norðlenzk og eink-
um skagfirzk skemmtiferð. Þótt
Indriði væri nær alla starfs-
æfi sína erlendis eða í Reykja-
vik, þá taldi hann sér ávalit til
gildis að vera skagfirzkur
sveitamaður. Nú bar svo óvænt
til, að hann þurfti að fara að
norðan bráðar en hann hélt,
hann varð að fara utan til
náms. Hann fékk því Þórð
lækni Tómasson, son Tómasar
Fjölnismanns, til þess að ljúka
próförkum af Nýjársnótt-
inni og fór í snatri. Nýjársnótt
in kom síðan út á Akureyri,
79 blaðsíðna bók: Nýjársnótt-
in — sjónleikur í þremur sýn-
ingum eftir Indriða Einarsson
— prentað i prentsmiðju Norð-
ur- og Austuramtsins. B. M.
Stehánsson 1872. Eins konar
einkunnarorð eru sett fyr-
ir bókinni: „Góða skemmtun
gera skal", og útgáfan er til-
einkuð „virðingarfyllst af höf-
undinum" Magnúsi Stephensen
yfirdómara (síðar lands-
höfðingja) og Helga E. Helge-
sen kandidat í guðfræði. Svo
stóð á þessu, að þegar
lokið var leiksýningum syðra,
var komið af stað fjársöfnun
til „sæmdarlauna", eins og
Þjóðólfur kallar það, handa
Indriða, og urðu það 150 ríkis-
dalir, en fyrir fjársöfnuninni
gengust þeir Helgi Helgesen
og Magnús Stephensen. Ýms
heimili í Reykjavík sýndu
Indriða þá gestrisni í veizlu-
höldum og ræðum, og kunni
hann þessu öllu hið bezta, auk
þess sem hann hafði ánægju af
því, að dansa í klúbbnum „á
fjaðragólfi", eins og hann seg-
ir, að þar hafi verið.
Það er fróðlegt að skoða
fyrstu gerð eða fyrstu útgáfu
Nýjársnæturinnar og bera
hana dálítið saman við þá end-
urskoðun eða réttara sagt þá
nýsköpun verksins, sem höf.
gerði seinna og síðan hefur ver
ið í gildi og nú er flutt í Þjóð-
leikhúsinu.
Um formið í heild sinni er
það fyirst að segja, að mun
meira í frumgerðinni er í
bundnu máli en síðar varð.
Það var eftir kröfum og tízku
tímans að hafa leikrit í laus-
kveðnum háttum, og þekkti
Indriði þetta vel úr fornum og
nýjum leikritum. 1 frumgerð-
inni er bundið mál meira . en
500 hendingar. Þá eru einnig í
báðum gerðunum allmargir
söngvar og sum kvæðin undir
gömlum þjóðkvæðaháttum.
Þetta var gert fyrir áhrif er-
lendra og einkum danskra
söngleika, sem þá voru vinsæl-
ir og í bókmenntatízku, eins og
einnig mátti heyra í Skugga-
Sveini og þangað komið m.a.
frá Heiberg og Hauch.
1 fyrstu útgáfunni er fyrsta
sýningin baðstofa í sveit, önn-
ur sýning þinghús; á vegg, er
Mariumynd, lik stendur uppi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. desember 1971