Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.1972, Blaðsíða 6

áð 'þaiu yrði ævMoik Flosa, að
hann færi utan, þá er hann var
orðinn •gamaU, að sækja sér
húsavið, og var hann í Noregi
þann vetur. En um sumarið
varð hann síðbúinn. Ftæddu
menn um, að vont væri skip
hans. FLosi sagði, að vœri ærið
gott gömlum og feigum ag sté
á skip og Oiét í haif, og hefir til
þess skips aldrei spurzt síðan.“
1 sambandi við þá viðburða-
rás, sem hér (hefur verið raki
koma þráifaidiega fyrir orðin
gæfa og ógæfa. Sérstaklega er
tsalað um ógæfu Njáls og sona
hans eftir vig Höskulds Hvita-
nesgoða og heillaleysi Flosa og
manna hans eftir 'Njáisbrennu.
Svo er að sjá af Njálu sem
ógæfan stafi að ein'hverju leyti
aif ilium verkum, og gengur
sú 'hugsun eins og rauður þróð-
ur igegnum alla söguna.
Sumir menn voru blendnir
og frá þeim stafaði ógæfa, sem
sýkti alla, sem voru samvistum
við þá. SMk kona var Hallgerð
ur langbrók. Frá henni stafaði
svo mikil óigæfa, að jafnvel af-
reksmaður eins og Gunnar á
HMðarenda gat ekki varizt
sýkingu. En berlegast er að
orði kveðið um Hrapp. Það er
hvað eftir annað tekið 'fram, að
alliir, sem ihann átti samneyti
við Æengu sinn skerf af ógæfu
hans. Hér nægir að minna á
orð Hákonar jarls, er Hrappur
slapp úr greipum hans og
•sigldi til Islands með Þráni Sig
Mssyni. En er jarl 'frétti það,
mælti hann þessi orð: „Eigi ber
hér til óvizka mín, heldur það
samiband þeirra, er þeim dreg-
ur báðum ti'l bana.“
Hins vegar er þrástagazt á
þvS, hviH'kur gæifumaður Kári
var, og engum tjáði að standa
móti giftu 'hans.
Inntak Grettis sögu er sett
fram í einni setningu: „En satt
er það, sem mælt er, að sitt er
'hiyort gæfa eða gervigleikur".
Þessi orð er Jökull Bárðar-
son, móðurtoróðir Grettis, lát-
inn segja við hann í aðvörunar
skyni, er Grettir bjóst til að
þreyta afl sitt við Glám. En í
þeirri viðuriegn voru örlög
Grettis ráðin. Þegar Grettir að
lokum hafði komið Glámi und-
ir, helltist ógæfan ýfir hann
með því að ský rak frá tungl-
inu og Glámur hvessti augum
upp i móti svo harðlega, að
allt afl dró úr Gretti, og Glám-
ur lét formælingarnar dynja á
honum.
iGlámur mælti meðal annars:
,,t>ú 'hefir frægur orðið hér til
af verkum 'þínum, en héðan a'f
munu falla tfl þín sektir og
viigaferli, en flest öll verk þín
snúast þér til ógsðfu og ham-
ingjuleysis. Þú munt verða út-
iægur ger og hljóta jafnan úti
að búa eiiun samt. Þá legg eg
það á við þig, að þessi augu
sé þér jafnan fyrir sjónum, sem
eg ber eiftir, og mun þér þá
erfitt þykja einum að vera, og
það mun þér til dauða draga."
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að aflt kom það fram, er
Glámur mæiti.
Engum toiöðum er um það að
fletta, að álög Gláms eru hæsta
ris Grettis sagu. Með þeim
skiptir sköpum í ævi Grettis,
og éftir það er ógæfan alls rláð
andi í lífi hans. Hér leggjast
þjóðtrúin og ihöfundur sögunn-
ar á eitt með að gera Gretti að
píslarvotti 'í refskák hinna óvið
ráðanlegu a'fla.
En þá vaknar þessi spurn-
in>g: Er ógæfa Grettis að engu
leyti 'honum sj'álfum að kenna?
1 aðvörun sinni kallar Jökull
Bárðarson það „gæíuraun" að
fást við Glám, og hann bætir
við: „Er og miklu betra að fást
við mennska menn en við óvætt
ir slí'kar.“
Það er einnig tekið ifram, að
Gretti bar engin nauðsyn til
þessarar ferðar. Ýmsir kynnu
því að ætla, að það hafi verið
ofmetnaður, sem steypti Gretti
í glötun. En það er ekki sann-
gjarn dómur, því að atförin að
Glámi var ekki einurugis farin
í metnaðar skyni, heldur einn-
ig til almennings 'heilla.
En það var annað í fari
Grettis, sem eitt sér ihefði nægt
til þess að gera hann að ögæ'fu
manni. Það voru skapbrestir
'hans sjálfs. Þá er fyrst og
fremst að néfna bernskubrek
hans, sem eru að því leyti
óhugnanlegri en ihrekkir venju
legra barna, að í þeim kemur
fram miskunnarleysi við skyn-
lausar skepnur.
En jafnvel eftir álög Gláms
átti 'gæfan að geta torosað við
Gretti á ný, ef hann hdfði ver-
ið nógu viljasterkur. Skömmu
síðar var Gretttir sakaður um
að 'hafa brennt inni íslenzka
menn, er sta'ddir voru í Nor-
egi. Grettir vissi sjálfan siig
saklausan af því verki, og
hann fékk leyfi Ólafs konungs
'hins helga til að hreinsa siig
með járnburði. En meðan á
þeirri athöfn sfcóð, hljóp að
honum piltungur einn, jós ytfir
hann brigzlyrðum og skældi
si'g framan li hann. Gretti varð
laus höndin og sló piltinn, en
við það ónýttist skírslan. Það
var almannarómur, að piltur
þessi hafi verið ólhreinn andi,
sendur Gretti til óheilla. En Ó1
afur konunigur kvað skírsluna
hafa orðið ónýta sakir „þol-
'leysis" Grettis.
Af þessum sökum fcókst
Gretti aldrei að hreinsa sig af
brennumálinu, og áður en
hann kom til Islands, var sekt
hans lýst yfir á þingi, og hann
var alsekur ger um allt ísland.
Efftir þetta varð Grettir iengst
af að hafast einn við á 'fjöfl-
um uppi.
Beztu ár Grettis í útlegðinni
voru síðustu árin, sem hann
dvaldist í 'Drangey ásamt 111-
uga, bróður sinum. Þá hafði
'hann og unnið sér samúð al-
þjóðar, svo að hillti undir, að
sýknu hans yrði lýst á alþingi.
En óvinir ihans sóttust sífellt
eftir l'ífi hans, svo að halda
varð stöðugan vörð lí Drangey.
En þeir Grettir og Illugi
nenntu ekki að standa úti í öll-
um veðrum o'g höfðu til þess
þræl sinn. Þrælnum þótti vist
sin ill og var fyrir þá sök
ógeymnari en ella. Þetta1 Leiddi
til þess, að óvinunum tókst að
taka þá toræður báða af Mfi Sið
asta sektarár Grettis.
Því verður ekki neitað, að
örlögin hafa verið Gretti mjög
andsnúin, en hitt fær heldur
lengum dulizt, aið skapgallar
hans einir hefðu nœgt til þess
að valda óláni hans.
Sá atburður í Laxdælu, sem
stéfnt er að úr flestum áttum,
er vig Kjartans Ólafssonar.
Það bar til eitt sinn í æsku
þeirra Kjartans og Bolla, að
þeir skemmtu sér að sundi
ásamt öðrum ungum sveinum.
Þá áttu þeir Gestur inn spaki
Oddleiifsson og sonur hans leið
fram hjá og litu á sveinana.
Litlu siðar mælti sonur Gests
við föður sinn: „Hvað ber nú
þess við, faðir minn, að þér
'hrynja tár?“
Gestur svarar: „Þarfleysa er
að segja það, en eiigi nenni eg
að þegja yfir þv'í, er á þínum
dögum mun fram koma, en ekki
kemur mér að óvörum, þótt
Bolli standi yfir höfuðsvörðum
Kjartans og hann vinni sér þá
og Ihöfuðþana, og er þetta illt
að vita um svo mikla ágætis-
memn.“
Mörgum árum síðar, er Kjart
an bjóst úr Noregi og Ihafði
kvatt Ólaí konung Tryggva-
son, leit konungurinn eftir hon
um og mælti: „Mikið er að
Kjartani kveðið og 'kyni hans,
og mun óhægt verða aðgerða
við forlöguim þeirra.“
Hér er aðeins um að ræða
hugboð eða íorspár viturra og
vinveittra manna. En einniig
eru að verki álög eða formæl-
ingar, sem markvisst er stefnt
Lét Njáll segja sér
þremur sinnum.
Teikning eftir
Gunnlaug Seheving.
gegn Kjartani og ættmönnum
hans.
Geirmundur gnýr 'hafði ver-
ið giftur Þuríði systur Kjart-
ans. En Geirmundur igekk frá
henni og ætlaði að siigla tfl Nor
egs. Þegar Geirmund'ur var
stiginn á skip, féll veðrið og
hann beið byrjar 'í hálfan mán
uð uppi undir landsteinum. Síð
'ustu nóttina, sem Geirmundur
lá við land, lét Þurtður róa
með sig út í skipið, gekk að
lokhvílu hans og tók þaðan
sverðið Fótbít, er Geirmundur
átti. En er hann vaknaði, kall-
aði hann á eftir Þurtði, sem
var á leið til lan'ds, og skipaði
henni að skila sverðinu. Hún
þvertók fyrir það.
Þá mælti Geirmundur: „Það
læt eg þá um: rniælt, að iþetta
sverð verði þeim manni að
bana í yðvarri ætt, er mestur
er skaði að og óskaplegast
kom'i vi'ð.“
Sverð 'þetta gaf Þurtður
Bolla, fóstbróður ðinum, og
með 'því sama sverði var Kjart
an veginn.
Litlu siðar segir frá því, að
Ólafur pái lét högigva uxann
Harra, er verið hafði hinri
mesti kostagripur. Næstu nótt
eftir dreymdi Óla'f, að kona
kæmi að honum og mælti:
„Sön minn hefir þú drepa lát
ið og látið koma ógervilegan
mér til handa, og ifyrir þá sök
skaltu eiga að sjá Iþinn son al-
blóðgan af mSnu tiistilli; skal
eg og þann til veiLja, er eg veit,
að þér er öfailaistur."
Þessar Síðast nefndu frásagn
ir eru aúkaatriði í Laxdælu.
Víg Kjartans Ólalfssonar var
ðhjákvsemileg afleiðing af
skaplyndi þeirra þriggja:
Kjartans, Bofla og Guðrúnar
Ósvífursdóttur. En það er eins
og þjóðtrúin hafi ékki sætt sig
við annað en sMkt óhæfuverk
væri illum álögum að kenna.
Frægustu forspár í Laxdælu
eru þó ráðningar Gests Odd-
leifssonar á draumum þeim,
sem Guðrúnu Ósvlifursdóttur
dreymdi í æsku. Draumarnir
voru fjórir, en Gestur réð þá
al'la á einn veg. Þeir táknuðu
hina 'fjóra bændur, sem Guð-
rún giftist um ævina. I þessari
draumsýn er samt ekki dregin
upp nein heildarmynd af lífi
Guðrúnar, 'heldur eru þar að-
eins sýnd nokkur ytri atvik
úr eevi hennar. Lesandinn er
þvi litlu nær um 'hinn eigin-
lega gang sögunnar. Þessi spá-
sögn virðist 'því fremur vera
sprottin af ibókmenntatízku en
'hún eigi nokkru iífrænu hlut-
verki að gegna í sögunni.
Miklu áhrifameiri er draum-
ur Þorsteins Egilssonar í upp
ha'fi Gunnlaugs sögu. Þar er
vissulega dregin upp táknræn
mynd af allri ævi Helgu inn-
ar fögru, sem þá var ófædd.
Al'lir kannast við þennan
draum um álftina, sem sat á
bæjarburst, og ernina tvo, sem
börðust um hana og urðu hvor
öðrum að bana. Ekki verður
séð, að þessi draumsýn hafi
veruleg á'hrif á gang s'ögunnar
né bendi til fyrirfram ákveð-
inna forlaga. En hún heldur
lesandanum föstum við lestur
allrar sögunnar og eykur eftir
væntingu 'hans í rtkum mæli.
Lesandinn finnur, að miklir at
burðir eru í aðsigi, þótt hann
viti raunar ekkert, hvernig
þeir igerast. En smám saman
verður hugboð hans að veru-
leika, um 'leið ag hann skynj-
ar, að draumurinn er að ræt-
ast.
í flestum íslendinga sögum
eru margir draumar og fyrir-
boðar, sem veita lesandanum
innsýn í framfciðina. Stundum
eru draumarnir svo samifelldir,
að þeir mynda eins konar bak-
svið sögunnar. Þannig er Gísla
saga Súrssonar byggð upp.
Gísli átti tvær draumkonur,
aðra betri, en hina verri, sem
vitjuðu hans til skiptis og
sýndu honum óorðna atburði í
lífi hans. Meðal annars
dreymdi hann eitt sinn, að
hainn genigi að húsi einu, þar
sem sjö eidar 'brunnu inni. En
draumkonan hin betri sagði
honum, að eldamir merktu þau
ár, sem hann átti enn ólifuð.
En eftir 'því sem nær dró falli
Gísla, vitjaði verri draumkon-
an hans oftar, og draumarnir
urðu óhugnanlegri og berari,
svo þeir urðu ekki ráðnir nema
á einn veg.
Allar þessar forspár eru ná-
tengdar þeirri trú, að örlög
manna séu ákveðin fyrir fram.
En 'þær eru einnig listbragð af
hálfu höfundanna. Að jafnaði
grunar lesandann, hvemig
sagan muni fara. Fyrst er það
óljóst hugtooð, en verður
smám saraan skýrara og skýr-
ara, eftir þvi sem nær dregur
lokamarkinu. Með þessu móti
er eftirvæntingiunni drei'ft um
al'la söguna. En hún er ekki
tekin frá lesandanum, því að
'hann veit aldrei, hvernig það
gerist, sem stefnt er að. Á
þennan Ihátt skapast einnig
jafnvægi í frásögp sögunnar,
sem stuðlar að því, að enginn
einn atburður geti sikyiggt á
sjálfa viðburðarásina. En allt
stefnir þetta að einu rnarki: að
gera atburðina sem áhrifa-
mesta, þegar að þeim kemur.
Svo fjarstæðukennt sem það
kann að sýnast, dregur það
ekki úr spennunni — heldur
eykur hana — að gruna afcburð
ina fyrir fram. Allir þekkja
það af eigin reynslu, hversu
miklu meiri éftirvæntingu það
vékur: að ste'fna að einhverju,
sem maður hefur hugmynd um
hvað er, heldur en að 'láta ber-
ast á vit hins Öþékkta.
©