Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1988, Blaðsíða 2

H E 1 M S P E K 1 L E G A R

B O L L A L E G G 1 N G A R
Veraleiki
breytingarinnar
og hið Eina
Eftir ÞÓR RÖGNVALDSSON
Isíðasta pistli gerði ég grein fyrir
því að sá homsteinn sem öll heim-
speki heimsins hvíldi á væri veru-
leiki breytingarinnar; þ.e.a.s. sú
Staðhæfing að breytingin væri
raunveruleg og sönn. Hinir fyrstu
heimspekingar gengu nefnilega
út frá því sem vísu að allt væri
stöðugum breytingum — og því forgengi-
leikanum — undirorpið. Það var því eðlilegt
að þessir hugsuðir skyldu líta á það sem
sjálfgefið viðfangsefni að útskýra og skil-
greina andstæðu breytingarinnar; þ.e. að
skilgreina eðli óbreytileikans; hins Eina.
Hinir fyrstu heimspekingar hafa verið
kallaðir náttúruheimspekingar. Ástæðan er
sú að þeir álitu að andstæða breytingarinn-
ar — þ.e. hinn sanni óbreytileiki — væri
eitthvert Frumefni, sem væri undirstaða
alls sem er; og því undirstaða fyölbreytileik-
ans sjálfs. Fom-Grikkinn Þales, sem álitinn
er vera hinn fyrsti raunverulegi heimspek-
ingur sögunnar (vitað er að hann spáði fyr-
ir sólmyrkva árið 585 f.Kr.) gerði því þann-
ig skóna að Frumefnið — undirstaða alls
sem er — væri... vatn. Fyrsta raunveru-
lega athugasemd eða íhugun heimspekinnar
er því þessi: „Allt er vatn.“
Engum blöðum er um það að fletta að
það eru einmitt yfirlýsingar af þessu tagi
sem alla tíð hafa fælt leikmanninn frá heim-
spekinni. Yfírlýsing af þessu tagi brýtur
nefnilega ekki aðeins í bága við heilbrigða
skynsemi; hinni Heilbrigðu skynsemi verður
hreinlega illt af hugsunarhætti sem þessum.
í annan stað veit heimspekin auðvitað full-
vel að niðurstöður hennar fara ekki alltaf
saman við heilbrigða skynsemi. Það er líka
svo að eðli málsins samkvæmt er ætíð nauð-
synlegt að lesa heimspeki með „góðum
vilja"; ekki vegna þess að hún sé svo tomæm
að nauðsynlegt sé að taka sérstakt tillit til
hennar; heldur vegna hins að það kostar
yfírleitt töluvert átak að segja sig í fótspor
hennar.
Hvað meinar þá Þales í raun og vem
þegar hann heldur því fram að „allt sé
vatn"? Meinar maðurinn virkilega að þetta
borð sem ég sit við og þessi penni sem ég
held á; veggimir í húsinu og bíllinn sem ég
á; að allt þetta sé... vatn? Svarið er að
sjálfsögðu — vegna þess að um er að ræða
heimspekilega röksemdafærslu — bæði ,já“
og... „nei“. Vitaskuld gerir heimspeking-
urinn sér grein fyrir því að húsið er raunar
hús, og bíllinn . .. bíll. Annað mál er að
ekki getur allt verið hús, og ekki getur
allt verið bfll. Það er m.ö.o. ekki ólíklegt
að Þales mundi benda á þá staðreynd að
varla geti húsið eða bíllinn verið Fmmefni
eða fmmorsök alls sem er.
í sem stystu máli er sennilega hægt að
orða röksemdafærslu Þalesar eitthvað þessu
líkt: Allt fæðist og allt ferst í vatni; vatnið
gufar upp og breytist í loft; vatnið frýs og
breytist í is (jörð). Vatn er þess vegna ekki
bara vatn í venjulegum skilningi þess orðs,
heldur líka — í umbreyttu formi — ís, gufa,
fískur, jörð, tré o.s.frv. Vatnið er þannig
undirstaða allra hluta eða Fmmefnið; það
sem allir hlutir eiga sameiginlegt. Hinir
sérstöku hlutir hins áþreifanlega heims —
húsið, bfllinp — em forgengilegir og eilífum
breytingum undirorpnir. Vatnið hins vegar
blívur. Vatnið er þannig — samkvæmt skiln-
ingi Þalesar'— hið sanna einstæði sem allir
hinir sérstöku hlutir tilverunnar eiga rætur
sínar að rekja til; hið Eina og hið Sama sem
ávallt birtist á ný f sérhveiju birtingarformi
fjölbreytileikans; þ.e.a.s að vatnið er hinn
virkilegi einsleiki allra hluta — það sem er
eins eða sameiginlegt með öllum hlutum —
og því hin sanna ásjóna óbreytileikans í fjöl-
breyttu litrófi tilvemnnar, hið Eina.
Nú gefur augaleið að nútímamaðurinn
getur á engan hátt sætt sig við „útskýring-
ar“ þessarar fyrstu heimspeki. Fyrst ber
þar að nefna, að auðvitað er um töluvert
tilviljana- eða handahófskennt val að ræða
— svo að ekki sé dýpra tekið í árinni —
þegar Þales vill gera vatnið að undirstöðu
allra hluta. Hvers vegna endilega vatn? Því
ekki alveg eins jörð, eld eða loft? Reyndin
var líka sú að fljótlega komu aðrir náttúm-
heimspekingar til skjalanna sem álitu að
Fmmefnið gæti alls ekki verið vatn, heldur
hlyti það að vera ... loft; já, eða þá til skipt-
is jörð,. vatn, loft og eldur, og er kannski
athyglisvert að náttúmheimspekingamir
grísku höfðu þannig dottið niðrá frumefnin
fjögur sem samkvæmt síðari tíma hefð —
em undirstaða alls sem er. Kannski sakar
þó ekki að geta þess — svona á milli sviga
— að eðlisfræði nútímans rennir raunvem-
lega stoðum undir megintilgátu Þalesar —
sem og annarra grískra náttúmheimspek-
inga — þ.e.a.s. þá kenningu að til sé eitt-
hvert Frumefni eða fmmorsök allra hluta.
Þett er staðreynd sem að sjálfsögðu er allr-
ar athygli verð, en sem þó sannar í raun-
inni hvorki eitt eða neitt.
Það sem hins vegar raunvemlega skiptir
máli í sambandi við heimspeki Þalesar em
eftirfarandi tvö atriði. í fyrsta lagi er það
sú staðreynd, að allir hlutir verða skiljanleg-
ir ef við hugsum heiminn út frá þeirri for-
sendu að vatnið sé fmmorsök alls þess sem
er. Þannig verður nefnilega mögulegt að
útskýra allt. Heimurinn lýtur sum sé
ákveðnum lögmálum — þ.e. lögmálum
vatnsins — og þessi lögmál em ekki skiln-
ingi mannsins ofvaxin. Skynsemi þessa
heims (lögmál náttúmnnar) og skynsemi
mannsins (þekking hans á lögmálum náttúr-
unnar) falla því í einu og öllu saman og em
þannig ein og sama skynsemin. I öðm lagi
má af ofansögðu ljóst vera að heimspeki
Þalesar skilur heiminn — eða reynir að
skilja hann — þessa heims skilningi. Dulúð-
in víkur því fyrir heiðríkjunni; hjátrúin fyrir
skynseminni. Þetta síðara atriði er mjög
mikilvægt, og í rauninni er það svo að sann-
leikur heimspekinnar er ætíð af þessum
heimi; jafnvel þegar hún hættir sér út á
hálan ís hinna íjálglegustu hugsjónasmíða.
Á þessu stigi málsins ætla ég ekki að
rökstyðja þessa fullyrðingu mína nánar, og
læt mér nægja að gera eftirfarandi athuga-
semd: Heimspekin „skilur“ ávallt skilningi
skynseminnar; trúarbrögðin hins' vegar
„skilja“ skilningi andaktarinnar.
Þannig var sum sé upphafið. Hinir fyrstu
heimspekingar gáfu sér breytileika hlutanna
eða breytinguna sem forsendu fyrir íhugun
sinni. Næsta kynslóð heimspekinga setti
hins vegar spurningamerki við vemleika
breytingarinnar. Viðfangsefni þeirra var
þannig að reyna að svara þeirri spumingu
hvort breytingin væri sönn eða ei. Meira
þar um í næsta pistli.
Höfundurinn er heimspekingur.
Sálför fru Garrett
Um merkilega tilraun
sem skipulögð var af
erlendum lækni og Þórði
Sveinssyni, yfirlækni við
Kleppsspítalann. Tekið
upp úr bók Susy Smith:
Out of Body Travel, sem
útkom 1986.
Úlfur Ragnarsson læknir
snaraði á íslenzku.
ibb Mpii erkilegustu sálfara-
lýsingu frú Eileen
KHB Garrett er lýst í bók
I K Q WK hennar. „Ævi mín í
1 wglim Hfl leit að tilgangi miðils-
I ■ HH starfs“. Tilraun þessi
■ fSS var skipulögð af Dr.
W Miihl, kvenlækni,
samstarfí við frú Garrett, og Þórði Sveins-
syni, yfírlækni við Kleppsspítalann í
Reykjavík.
Til að varðveita nafnleynd þeirra, sem að
tilrauninni stóðu, vom þau ekki nafngreind í
áðumefndri bók og Nýfundnaland var sett inn
í textann í stað íslands. Tilraunin gerði ráð
fyrir að frú Garrett stödd í New York yfír-
gæfi efnislíkamann þar og heimsækti Þórð
Sveinsson í Reykjavík (í ljósvakalfkamanum),
en þar hafði hann sett á svið sérstakar að-
stæður í tilraunaskyni.
Frú Garrett greinir þannig frá starfshætti
sínum: „Þegar ég fer út úr líkamanum getur
tvífari minn (ljósvakalíkaminn, sem lítur alveg
eins út fyrir sjónum þeirra sem skyggnir era)
notað skynfæri sín með svipuðum hætti og
efnislikaminn. Til dæmis sit ég einhvem dag-
inn í skrifstofu minni, þegar snjókoma er
úti, en get samtímis skynjað mig á öðmm
stað þar sem sumar ríkir og allt er í blóma.
Þar get ég notað öll fímm skilningarvitin,
snert blómin, séð sjóinn, heyrt öldufallið,
fundið þarailminn og skynjað saltkeiminn í
sjávarúðanum. Undarlegt er að hvert smáat-
riði festist mér í minni, þegar ég fer þannig
út úr líkama mfnum með fullri vitund. í dag-
legu Iífí er ég hinsvegar nokkuð gleymin á
slíkt. Þá sljóvgast minningin um hluti og
Þórður Sveiasson.
aðstæður furðufljótt."
Þegar hún fór sálfömm til íslands, fann
hún rakann í loftinu og iiminn af blómunum
í garðinum við doktorshúsið í nánd við sjó-
inn. Hún fór innf húsið gegnum vegginn og
var þá stödd í herberginu, sem ætlað var til
þessarar tilraunar. Fyrst var þar enginn, en
von bráðar kom læknirinn gangandi niður
stigaþrepin og gekk inn.
Þórður, læknir, Sveinsson var sjálfur dui-
skyggn f besta lagi. Hann varð strax var við
ósýnilega návist gestsins, sem kominn var,
um leið og hann gekk í stofuna. Hann yrti á
hana upphátt: „Þessi tilraun ætlar að heppn-
ast vel!“ og bætti svo við „Líttu nú vel á hlut-
ina, sem hér em á borðinu." Og um leið og
frú Garrett varð við tilmælum hans lýsti hún
hlutunum upphátt þar sem hún sat við hlið
ritara í New York. En ritarinn skrifaði niður
hvert orð jafnóðum og talað var.
Næst heyrði frú Garrett lækninn segja:
„Berið afsökunarbeiðni mína til tilraunafólks-
ins á hinum endanum. Ég varð fyrir óhappi
og get þvf ekki lagt mig eins vel fram og ég
hafði hugsað mér.“ Og frú Garrett sá að
höfuð hans var reifað sárabindum, og lýsti
hún því fyrir fólkinu, sem fylgdist með tilraun-
inni í New York. Meðan á því stóð heyrði hún
gegnum eym efnislíkamans lágt hvísl. Miihl,
læknir, hafði. snúið sér að sessunaut sínum
og sagt: „Þetta getur með engu móti staðist.
Ég fékk bréf frá lækninum fyrir fáeinum
dögum og þá var ekkert að heilsu hans.“
En í Reykjavík gekk læknirinn rólega að
bókaskáp sínum. Áður en hann hafði hönd á
nokkurri bók vissi frú Garrett hvaða bók
hann hygðist taka og hvar hana væri að fínna
í bókaskápnum. Hann tók einmitt þá bók
niður og hélt henni þannig á lofti að hinn
ósýnilegi gestur gæti lesið titilinn. Það gerði
hún líka hiklaust. Síðan opnaði hann bókina
og las smá kafla úr henni í hljóði, en bók
þessi fjallaði um Einstein og afstæðiskenn-
ingu hans. Meðan hann var að þessu greindi
frú Garrett efnislega með eigin orðum frá
innihaldi kaflans, en ritarinn í New York
skrifaði niður jafnóðum.
Tilraunin stóð í 15 mínútur og á þeim
stutta tíma komu fram margháttuð fyrir-
brigði: íjarskyggni, huglestur, fíarskynjun,
vitundarskipti milli tveggja fjarlægra staða
og rétt boð send þar á milli.
Skýrslumar frá New York vom settar í
póst til íslands merktar Þórði Sveinssyni,
yfírlækni Kleppsspítala. En morguninn eftir
barst skeyti frá Þórði, sem greindi frá slys-
inu, sem hann varð fyrir rétt áður en tilraun-
in skyldi hafín, og var höfuð hans reifað sára-
bindum eins og lýst hafði verið.