Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Page 16

c
/ Herdísarvík. Skáldið og rústir bæjarins eins og þær voru 1975. Teikning eftir greinarhöfundinn.
I
Aundanfömum árum hef-
ur sá háttur verið hafð-
ur á í Lesbók að kynna
þar verk látinna góð-
skálda; sum þeirra hafa
jafnvel verið kölluð
þjóðskáld. Á hraðfleygri
öld gleymist fljótt sem
liðið er og þess verður vart, að sum okkar
beztu skálda frá fyrriparti aldarinnar, séu
mjög tekin að fymast og gleymast. Menn
grípa að vísu til fleygra hendinga í hátíða-
ræðum. en ekki er alveg víst, að þeir
sem slá um sig á þennan hátt og segja:
„vilji er allt sem þarf“, eða „aðgát skal
höfð í nærvem sálar“, viti í hvem þeir eru
að vitna.
Ekki veitir af því að dusta rykið af ljóða-
perlum liðinna tíma og áreiðanlega verður
því haldið áfram í Lesbók. í tilefni jólanna
þótti við hæfi að velja eitthvað stærra í
sniðum en það, sem rúmast í rammanum
á blaðsíðu þrjú. Þá varð okkur hugsað til
Einars Benediktssonar m.a. og þá ekki
sízt í ljósi þess, að Einar er einn af þeim
sem tekið er að fenna yfir. Kvæði hans,
Eldur, er minna kunnugt ljóðvinum en
ýmis önnur, en það ber öll he'ztu einkenni
höfundarins; magnað að orðfæri og inn-
taki.
Kveðskapur Einars er ekki lengur hafð-
ur á hraðbergi svo sem áður var. Kannski
hefur Einar aldrei orðið veruleg fyrirmynd
annarra skálda í þeim mæli, að hann væri
stældur. Ekki fremur en Jóhannes Kjarval
meðal listmálara. Til þess voru báðir of
persónulegir og sérstæðir.
„Ég orti aðeins eitt ljóð“, á Einar ein-
hvemtíma að hafa sagt og átti þá við
Útsæ. Ég skal viðurkenna, að mér fínnst
Útsær hrifmesta kvæði Einars. Það hefur
yfír sér þennan „monúnentala“ brag, sem
maður heimfærir aðeins uppá stórvirki í
listinni á borð við sumar'sinfóníur Beetho-
vens eða síðustu kvöldmáltíðina eftir Leon-
ardo. Annars er fráleitt að bera saman
verk ólíkra listgreina og fátt er eins
heimskulegt og þegar sagt er, að „tónlist-
in er æðst lista“, eða „sönglistin er drottn-
ing listanna". Hvemig í ósköpunum á að
úrskurða hvort sé betra verk, Njálssaga
eða Niflungahringur Wagners? Auðvitað
er stórkostlegt að heyra Pavarotti syngja,
en syngur hann betur en Halldór Laxness
skrifaði? Allir hljóta að sjá, að þetta em
fráleitar spurningar. Engin listgrein verður
kóngur eða drottning yfír annarri og slíkar
staðhæfingar vitna aðeins um ótrúlega
þröngsýni.
II
Einar hefur haft náin kynni af hafinu
í öllum sínum myndum, svo margsigldur
sem hann var. Ekki er þess getið að hann
hafi verið sjóhræddur, en í Útsæ kallar
hann hafíð „eyðimörk ógna og dýrðar“ og
„veröld af ekka“, sem „bregður stórum
svip yfir dálítið hverfi".
Fyrir nokkmm ámm vann ég myndröð,
sem var þá á sýningu á Kjarvalsstöðum,
og ég byggði á hughrifum frá þessu
kvæði. Annað en hughrif geta það ekki
orðið þegar málari sækir sér hvatningu
og yrkisefni í bókmenntaverk eins og
þetta. í þeim pælingum lærði ég kvæðið
mestanpart .utanað, en núna, sjö áram
síðar, sitja tvö erindi eftir af einhverjum
ástæðum; kannski vegna þess að þau bera
í sér hinar mestu andstæður:
Því dagar sólina uppi um unaðsnætur.
Þá eldist ei líf við blómsins né hjartans rætur.
-Hafkyrrðin mikla leggst yfir látur og hreiður,
en lágeislinn vakir á þúsund sofandi augum.
A firðinum varpar öndinni einstöku reyður,
og uppi við land kasta sporðar glampandi baugum.
Báruraddir í vogavöggunum þegja.
Ein vísa er aðeins hvísluð niðri í ósi.
Tíminn er kyrr. Hann stendur með iogandi ljósi
og litast um eftir hveiju, sem vill ekki deyja.
Og síðan kveður við annan tón:
En stoltastur ertu og stærstur í roki á haustin.
Strandmölin grýtir landið. Þú seilist í naustin.
Skýin, þau hanga á himninum slitin í tötra.-
Það hriktir í bænum, eins og kippt sé í fjötra.
-Þá bryðurðu gaddinn við grúfandi bátastefnin.
Grunnsjórinn beljar um voginn, svo jarðimar nötra.
En hafáttin er í húmi og blikum til skipta;
hún hleypir skammdegisbrúnum fól undir svefninn.
Þá hamastu, tröllið. í himinninn viltu lyfta
hyljum þíns eigin dýpis og álögum svipta.
III
Fyrir utan Útsæ, hef ég löngum haft
mætur á fleiri ljóðum Einars, svo sem
Einræðum Starkaðar og Kvöldi í Róm.
Ég get samt ekki sagt, að ég hafí verið
neinn sérstakur aðdáandi Einars, svo sem
mér eldri menn vom margir hvetjir, sem
támðust, þegar þeir tóku upp vasapelann
með glóðvolgu brennivíninu og höfðu yfír
erindi úr Fákum, sem þeim fannst alveg
eins að gæti átt við þá sjálfa:
Knapinn á hestbaki er kóngur um stund,
kórónulaus á hann ríki og álfur.
Margt í kveðskap Einars finnst mér of
styrfíð og ekki nægilega ljóðrænt. Og ég
hef aldrei getáð skilið hversvegna svo
gáfaður höfundur söng með svo einhæfum
tón. En hann var ekki einn um það á
fyrstu áratugum aldarinnar. Þótt ekki
komi það fyrir í kvæði Þorsteins Erlings-
sonar, „í Hlíðarendakoti", em ljóðlínur
hans æði svipaðar, en um leið em á þeim
sterk höfundareinkenni:
Við komum hér ennþá sem erum á ferð
fyrst enn er ei stakkur þinn skorinn
Ljóðamenn heyra undir eins, að þessi
hrynjandi er frá Þorsteini. Grímur Thoms-
en átti líka tón sem þekkist. Og Stephan
G. einnig. Þeir Þorsteinn, Einar og Step-
han G. eiga það sameiginlegt að yrkja ljóð,
sem ætlað er að bera boðskap og gera
gagn. Þeir hafa alveg ákveðna hugmynda:
fræði eins og það er nefnt nú á dögum. í
nútímanum er sú hugmyndafræði sem
ræður ferðinni hjá skáldum afar frábmgð-
in þessu. Boðskapur er úrelt þing í bili og
í staðinn fyrir að hafa allan heiminn und-
ir og jafnvel geiminn og gervallt „guðanna
ríki“, yrkja nútímaskáldin um sálarástand
og allskonar innhverf fyrirbæri, sem oft
er erfitt að átta sig á. Og ljóðlínurnar era
margskonar.
í kvæði eftir kvæði notar Einar Bene-
diktsson samskonar ljóðlínur, samskonar
hrynjandi:
Sólvín í gullskál, sem miklar og máttkar vom anda.
Málið nær hátt, þar sem stónamir sjálfir tala.
Volduga ljóshöll, - sem sáir ilmi og yl
á andvökugesti norðlægra, dýrðlegra stranda.
Þessar ljóðlínur em úr kvæðinu Blá-
skógavegur. Fyrir kemur þó, að Einar
bregður sér yfir í aðra hrynjandi og þá
er eins og yerði léttara undir fæti hjá les-
andanum. í þeim flokki undantekninganna
er Hvarf séra Odds, magnað kvæði og
vinsælt. Menn hafa löngum sagt, að sá
einn geti ort slíkt ljóð, sem sé sjálfur hálf
sturlaður úr myrkfælni:
... og Sólveig heitin í hverri gátt
með höfuðið aftur á baki...