Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Blaðsíða 30

U R GLATK I STUNN I
Osjálfráð skrift
—miðilsstörf Guðmundar Kambans
„Úr dularheimum“ er
fyrsta bók Guðmundar
Kambans skálds — sem
tók upp eftirnafnið
þremur árum eftir að
þessi bók kom út og
hafði þá misst
miðilsgáfuna. Meðan
Guðmundur samdi voru
nokkrir menn jafnan
viðstaddir, þar á meðal
ritstjórarnir Björn
Jónsson og Einar
Kvaran.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
Eftirfylgjandi saga eða
prósaljóð er skrifað af
manni sem gerðist svo
hamhleypinn við ritstörf
að andar skrifuðu í gegn-
um hann, eftir því sem
segir af í heimildum.
Skáldverk þetta og~fleiri
ámóta urðu til fyrir milligöngu sama manns
á miðilsfundum veturinn 1905—06, á upp-
hafstíð sálrannsókna á Islandi.
Upp úr aldamótunum síðustu runnu sam-
an í einn farveg trú sumra íslendinga á
framhaldslíf og kröfugerð ríkjandi mennta-
stefnu um vísindaléga staðfestingu á sann-
leiksgildi hvers málefnis. Afleiðingin varð
innlend sálrannsóknafélög sem blönduðu
saman með undarlegum hætti trú, fullyrð-
ingum og rannsóknaraðferðum sem reynst
höfðu nýtar við skýringar á efnislegum fyrir-
brigðum. Við svo búið leystust sálrænir
kraftar úr læðingi kristilegra vanahugsana
og auðguðu menningarlífið í landinu. „Önd-
ungar“, sem svo voru kallaðir, og efasemd-
armenn deildu af miklum hita um gildi rann-
sóknanna og deilurnar blönduðust jafnvel
stjórnmálalífi á fyrstu árum þessara fræða
hérlendis.
Ritverk sem skráð voru ósjálfrátt settu
svip á skemmtanalífið í Reykjavík veturinn
1905-06 fyrir tilstuðlan tveggja helstu rit-
stjóra bæjarins, Bjöms Jónssonar og Einars
Kvarans, og miðils þeirra, 17 ára efnalítils
skólapilts. Guðmundur Jónsson frá Litlabæ
á Álftanesi hafði ári fyrr öðlast rétt til að
nema við Lærða skólann og hafði þá fallið
við fyrri tilraun. Skilningsrík og umhyggju-
söm móðir hafði þokað honum fram um
þetta set nokkurn veginn í blóra við vilja
föður hans, og kann að vera nokkur skýring
á hversu óhamdir sálarkraftar Guðmundar
voru þennan vetur.
Þá veittu Björn, ritstjóri ísafoldar, og
Einar, ritstjóri Fjallkonunnar, forstöðu „Til-
raunafélaginu“, félagi sem nýstofnað var
og fékkst við tilraunir til að færa vísindaleg-
ar sönnur á framhaldslíf. Félagið hafði á
sínum snærum tvo miðla, Guðmund Jóns-
son, sem var heimilismaður Björns á skóla-
árunum en átti annars heimili hjá foreldrum
sínum vestur í Arnarfirði, og Indriða Ind-
riðason sem síðar varð þjóðkunnur fyrir
miðilsstörf. Guðmundur ritaði ósjálfrátt
greinar, sögur, kvæði og spakmæli. Voru
Fjölnismenn sérstaklega handgengnir þeim
félögum, Guðmundi og Indriða. Jónas
Hallgn'msson Guðmundi einkum og Konráð
Gíslason Indriða. Svo segir Björn Jónsson
í blaði sínu ísafold 21. apríl 1906 um
skemmtun þar sem upp voru lesnar sögur
úr penna Guðmundar, og er þá lofið ekki
sparað: „Á Fjölnisskemmtun voru áheyrend-
ur „milli steins og sleggju, milli fargsins sem
kirkjan, Heimska drottning og dóttir hennar
Ragmennska (hræðsla við spott og ámæli
heimskra manna og fáfróðra) hefir lagt á
þorra manna hér sem annars staðar, og
hins vegar þeirrar óviðráðanlegrar sannfær-
ingar að þessi ljómandi ævintýri geti enginn
hugsað upp annar en H.C. Andersen og að
engir geti hafa fært þau í snilldarbúninginn
íslenska aðrir en Jónas Hallgrímsson og
Snorri Sturluson." Nöfnin höfðu fylgt við
skriftirnar, jafn ósjálfrátt og þær sjálfar
runnu fram úr penna miðilsins.
Bæklingurinn „Úr dularheimum", fímm
ævintýri, til orðin með þessum óljósa hætti,
kom út á vegum Björns Jónssonar og prent-
verks hans í aprílbyijun 1906. Undirskrift
á titilblaði er: „Ritað hefur ósjálfrátt Guð-
mundur Jónsson." Aftan við hvert ævintýr
eru tilgreind höfundarheiti, höfuðskáldið
danska H.C. Andersen og ljóðmæringurinn
Jónas Hallgrímsson sem telst hafa ritað
sumt, en íslenskað sögur Andersens með
þeim töfrum sem staðfest dæmi eru um að
hann hafði beitt á ævintýri er hann íslensk-
aði. Snorri Sturluson sagnritari telst eiga
hlut að einni þessara ritsmíða og er málfar-
ið á henni að sama skapi fornt.
„Úr dularheimum" er fyrsta bók Guð-
mundar Kambans skálds, sem tók upp eftir-
nafnið þremur árum síðar en þessi bók kom
út. Og hafði þá misst miðilsgáfuna. Ævin-
týrin hafa ekki verið tekin upp í bækur
Kambans enda erfitt um vik eins og til
þeirra var efnt í fyrstu og bæklingurinn (64
bls. í litlu broti) er torgætur, vægast sagt.
Steingrímur Thorsteinsson hafði tveimur
eða þremur árum áður en hann kom út birt
á bók fyrri hluta safns síns á þýðingum á
ævintýrum H.C. Andersens, og líklega rat-
aði hann með þessum kynlega hætti til hins
næmgeðja unglings Guðmundar Jónssonar
ásamt' fleiri skáldum. Guðmundur vann á
námsárunum í Reykjavík við blaðið ísafold,
hann ritstýrði því nánast þegar Bjöm Jóns-
son var þingmannsefni og fór framboðs-
ferðir um landið. Hinn stórkallalegi Björn
ritstjóri, sem svo var fyrirferðarmikill í lífi
Guðmundar á þessum árum, hefur líklega
lagt honum til stefnumið ævintýranna, von-
ina sem spíritisminn bar með sér. En áhrif
þessi eru auðvitað ekki orðin til fyrir ásetn-
Guðmundur Jónsson, sem síðar varð
frægur rithöfundur og kallaði sig
Kamban, var efhalítill skólapiltur írá
Litlabæ á Alftanesi, þegar tveir þjóð-
kunnir menn, Björn Jónsson og Einar
Kvaran, uppgötvuðu hjá honum miðils-
gáfu, - en síðar missti hann þessa gáfíi.
ing nokkurs manns. Né heldur hafði höfund-
arsjálf Kambans á sér nokkra persónulega
mynd á þessum árum. Ekki fremur enn
yfirleitt manna, sem gæddir eru mikilli sköp-
unargáfu í upphafí skáldferils; sú gáfa .er
í fyrstu samsömuð hefð og fyrirmyndum
sem í einhveijum mæli hafa vakið hana.
Björn M. Olsen, þáverandi konungskjörinn
þingmaður nýhættur rektorsstörfum við
Lærða skólann, ritaði einna skilmerkilegast
um bæklinginn, lauk hann grein um hann
í Þjóðólfi með þeim ummælum að annað-
hvort sé spilað af sjálfsblekkingu eða um
sé að ræða vísvitandi ósvífna tilraun til að
blekkja aðra. Og hefur þá líklega rétt fyrir
sér í fyrra fallinu, í þeim mæli sem tilvísun
á framhaldslíf af þessu tilefni byggðist á
nokkru öðru en von.
Einar Kvaran ritstjóri og skáld kallar
ævintýrin „gimsteina“ í ritdómi í blaði sínu,
Fjallkonunni, 6. apríl 1906. Ónafngreindur
ritari bendir á í blaðinu Norðurlandi um
vorið, 25. maí, að vera kunni að Einar sem
viðstaddur var skrifin ásamt öðrum, hafi
sjálfur átt afgerandi þátt í samningu ævin-
týranna með hugsanaflutningi og trúir þessi
ritari (G.H.) ekki að stórskáldin hafi átt
þann þátt í samningu ævintýranna sem sagt
er í bæklingnum, sá ritar að ævintýrin vitni
um tilvist dulvitundarinnar.
Meðan Guðmundur samdi þau voru
nokkrir menn jafnan viðstaddir, þeirra á
meðal ritstjórarnir Björn og Einar. Hann
ritaði oftast viðstöðulaust, eitt þessara ævin-
týra spratt fram úr penna hans á sjö mínút-
um. Höndin ritaði þótt hann ræddi við við-
stadda um annað efni. Vitni báru að hann
ritaði á málum sem hann ekki kynni, s.s.
grísku. Ýmis fleiri kynstur voru bundin við
Guðmund svo sem það að hann las bækur
eða vísaði til efnis þeirra frá einni línu til
annarrar þótt þær væru lokaðar inni í skáp,
að sögn þeirra sem til töldust þekkja.
Eftir veikindaskeið fyrri hluta árs 1906,
sumpart óráðskennt, var Guðmundi Jóns-
syni, síðar Kamban, horfin miðilsgáfan. Og
ekki er þess getið að hún hafí látið á sér
kræla síðar á ævi þessa þjóðkunna höfundar.
Jónas Hallgrímsson er skrifaður (eða
skrifaði sig) fyrir eftirfarandi sögu 25.
mars 1906, þeirri lengstu og bestu í bókinni:
í-Jarðhúsum
Þarna frammi í dalnum; þar sem sólin
skín allan daginn! Þarna þar sem fossinn
stiklar niður bergstallana fremst í gljúfrun-
um og stráir úðageislunum á kolsvartan
hamravegginn, eins og þeir eigi að vekja
hann af 4000 ára svefni! Og þarna fyrir
neðan hamrana, niðri á jöfnunni þar sem
fossinn sendir frá sér smálæki í allar áttir,
í hvert lautardrag sem nærri er! Þarna sem
þeir hoppa léttir og kátir stein af steini eins
og það sé þeirra mesta yndi að stríða stein-
unum allan daginn, en ekki nema á daginn,
því á nóttunni kyssir hver dropi hvern stein
sem verður á vegi hans, því þá sér enginn
til! Þarna fremst í gljúfrunum sem fossinn
er og þarna neðar í dalnum þar sem ijöllin
víkja meir til hliðanna, eins og þau ætli að
breiða faðminn á móti sléttunni af þvf að
hún er fijáls! Þarna sem skógurinn daglega
mænir upp eftir fiallinu og árlega vex upp
eftir því — teygir sig upp hlíðarnar og send-
ir veikustu hríslurnar á undan svo að ekki
sé hundrað í hættunni þó einhver mótspyrna
mæti þeim. Þarna sem fjallsvalinn kemur
ofan frá brúninni og hvíslar undurlágt svo
að enginn heyri nema skógurinn hve víðsýn-
ið sé fagurt af fjallsegginni — og við það
örvast skógurinn og herðir enn meir á
hríslunum. — Þarna sem örninn kemur ofan
frá hömrunum, bregður sér sem allra
snöggvast niður í skóginn og sest — til að
stríða honum — hefur heyrt allt samtalið!
Þarna sem döggin vakir þegar blómin sofa
— langar til að sofa en má það ekki því að
hún á að vaka yfir blómunum — og svo
vakir hún! Þarna við fjallsræturnar þar sem
smárinn vaknar og sér morguninn bíða
dreymandi efst uppi á fjallstindunum — og
hann kemur ekki niður í dalinn fyrr en
draumarnir rætast! — Þarna sem englarnir
vildu helst vera ef þeir vildu nokkurs staðar
vera á jarðríki! Þarna sem sólin skín allan
daginn, þar búa mennirnir í — jarðhúsum.
, Ljósahvoll er eini bústaðurinn í dalnum
sem naut í fullum mæli allrar fegurðarinnar
þar og útsýnisins. Hann stóð á háum hól í
miðjum dalnum. Rétt fyrir neðan túnið rann
áin. Hún dró nafn af bænum og hét Ljósa-
hvolsá.
Langt upp með ánni lágu rennisléttar
grundir og þær tóku ekki enda fyrr en uppi
í stórum hvammi upp við Ljósadalsfoss.
Þaðan rann áin í einlægum bugðum niður
dalinn.
Það var ekki að furða þó að mönnum
þætti gott að koma að Ljósahvoli. Landslag-
ið er fegra en víðast hvar annars staðar í