Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1996, Qupperneq 6

■s
Ljósmynd/Þórarinn Stefónsson
UNNUR Wilhelmsen og Kolbeinn Ketilsson.
Kolbeinn Ketilsson ráðinn til
óperunnar í Dortmund
TEK NÚNA
STÓRT STÖKK
UPP Á VIÐ
KOLBEINN Ketilsson óperusönqvari hefur skrifaó
undir tveggja ára samning vió óperuna í Dortmund
í Þýskalandi. Síóasta hálft annaó ár hefur Kolbeinn
verió fastráóinn í Hildesheim og einnig verió mikió
á faraldsfæti sem gestasöngvari. Hann uppsker nú
laun þess erfióis síns, því Dortmund telst til A-húsa
* i þýska óperuheiminum. ÞÓRARINN STEFÁNSSON
heimsótti Kolbein á þessum tímamótum.
þess hve örskots-
lengdin er löng.
Skotlengd Húnbog-
ans í Búdapest ber
því vel saman við
þessa skilgreiningu
Grágásar, þar sem
hún hefur verið sett
rífleg, svo ekki væri
tekin sú áhætta að
bogi fyndist sem
drægi lengra í hönd-
um óvenjulega
sterks manns og í
meðvindi.
Húnbogarnir voru
eflaust langdræg-
ustu bogar þessa
tíma.
Örvarskotið frá
Vælugerði og ör-
skotsfjarlægð Grág-
ásar benda því ein-
dregið til þess, að hér hafi fyrst eftir landn-
ám fundist einn eða fleiri bogar eins og
Húnar notuðu. Sérhver, sem hafði afl og
þjálfun til að beita slíku vopni á landnáms-
öld, hefur haft yfirburða vígstöðu, þar sem
hann gat náð til andstæðinga sinna löngu
áður en þeir náðu til hans. Þetta kann að
skýra yfirburði Gunnars Hámundarsonar
gegn andstæðingum sínum, sem telja má
ósennilega ef hann hefur einungis haft að
vopni atgeir eða spjót, en alls ekki ef hann
hefur átt boga eins og Húnar notuðu.
Tengslin við Húnboga
Það kann að virðast alllangsótt að tengja
bogaskot á tíundu öld á íslandi við boga
Húna.
Ríki Húna hófst með innrás þeirra inn
í Evrópu á seinni hluta fjórðu aldar og það
hafði liðið undir lok áður en fimmtu öld
lauk. Boginn var það vopn sem gaf Húnum
þá yfirburði sem urðu til þess að þeir lögðu
undir sig germönsku þjóðinar allt frá Eyst-
rasalti til Svartahafs, ráku sumar á flótta
inn í ríki Rómveija og unnu stóra sigra á
heijum þeirra. Bogar Húna voru settir
saman úr beini eða horni og sveigjanlegum
viði og var lengd þeirra spenntra um 120
til 130 sm. Bogarnir voru „assymetriskir"
þar sem Húnarnir höfðu ekki ístöð á söðl-
um sínum og gátu því ekki staðið upp
þegar skotið var. Var því neðri hluti bog-
ans styttri en efri hlutinn. Örvarnar höfðu
mismunandi örvarodda, miðaða við til
hverskonar veiða eða hemaðar þær átti
að nota. Þyngstu örvaroddamir voru til
hernaðar og úr járni, þrístrendir. Bogarnir
voru mjög eftirsóttir og mikils virði og
sagt er að engir hafi getað smíðað þá aðr-
ir en Húnar. Þeir gengu frá föður til sonar
og vom því sjaldnast lagðir í grafir fyrri
eigenda samkvæmt Istvan Bóna. Þjóðir
eins og Avarar og Magyrar, sem komu
síðar inn í Evrópu, notuðu skylda boga en
náðu samt ekki að gera þá eins.
Hornbogar Húna eru nefndir í Eddu-
kvæðum. I Hlöðskviðu segir Gizur Grýting-
aliði við Húna. „Eigi gjöra Húnar oss
felmtraða né hornbogar yðar.“
Húnbogi hefur verið mannsnafn hér á
landi. Það bendir til þess að einhveijir for-
feðra okkar hafí átt þetta vopn og verið
kallaðir eftir því.
í Landnámu em nefndir fimm Finnbogar
en einungis einn Húnbogi.
Finnboganafnið kemur á sama hátt frá
boga Sama en líklega hefur sá bogi verið
hreint leikfang í samanburði við boga
Húna.
Barði Guðmundsson setti fram þá kenn-
ingu að það fólk, sem hefði valist til land-
náms á íslandi hafi að miklu leyti verið
afkomendur Herúlanna, sem lögðu leið sína
frá Skandinavíu eða Suður-Svíþjóð á fyrri
hluta þriðju aldar og voru staddir á Krím-
skaga, þegar Húnar lögðu þá undir sig
seint á fjórðu öld. Þeir urðu síðan undir-
þjóð Húna þar til Húnaríkið sundraðist á
seinni hluta fimmtu aldar. Herúlarnir
stofnuðu þá eigið ríki við Dóná, þar sem
nú er Ungveijaland. Þetta ríki stóð einung-
is í stuttan tíma eða varla hálfa öld og
endalok þess urðu að Langbarðarnir eyði-
lögðu það og sundraðist þjóðin. Samkvæmt
rómverskum heimildum, riðu hinir heiðnu
Herúlar og höfðingjar þeirra til Norður-
landa og settust að í nágrenni Gauta. Þetta
þjóðarbrot telur Barði að séu hinir svoköll-
uðu Hálfdanir, sem koma fram í fornum
kvæðum jafnvel í engilsaxneska Beowulf
kvæðinu sem varðveittist í Englandi. Enda
munu fyrstu Herúlarnir hafa komið til
Norðurlanda um líkt
leyti og Engilsaxar
voru enn að flytjast
til Englands. Herúl-
ar höfðu lengi verið
bandamenn Húna og
börðust með þeim
t.d. í Frakklandi árið
451 undir forystu
Atla Húnakonungs.
Má því búast við að
einhveijir herflokkar
Húna hafi fylgt þeim
til Norðurlanda og
að Húnbogar hafa
verið með í förinni
ogjafnvel bogasmið-
ir sem kunnu til
verka. Varla hefur
landnám Herúla í
Skandinavíu gengið
friðsamlega fyrir
sig. Húnbogar og
smíði þeirra hefur því getað loðað við fram
á víkingaöld og landnám íslands.
Þetta styðja fundir örvarodda, sem tald-
ir eru ættaðir frá Húnum á Norðurlöndum.
Við Sparlösa í Vestur-Gautlandi er rúna-
steinn, sem talinn er vera frá seinni hluta
áttundu aldar.
Á steininum er mynd af víkingaskipi og
kattardýri og neðst maður á hesti í fylgd
hjartar.
Sjá mynd að ofan. Húfa mannsins líkist
húfum Húnanna. Sjá mynd á bls. 5. Hjart-
armyndin er ótrúlega lík hjartarmyndinni
á beinplötunni úr Húnagröfinni hér að
framan. Efst á rúnasteininum er mynd,
sem minnir mjög á tjöld þau er hirðingja-
þjóðir Asíu notuðu og gera jafnvel enn.
Hjartarmyndirnar minna á söguna um
uppruna Húnanna. Konungur Gota hafði
rekið hóp flagða í útlegð í austurátt og út
af þeim komu Húnar við mök við vonda
anda. Sagan segir, að hind hafi leitt Húna
á hjartarveiðum út úr fenjunum inn á yfir-
ráðavæði Gota við Svartahaf. Til þessa
atburðar vísaði Atli Húnakonungur þegar
hann eggjaði her sinn fyrir orustuna á
Katalánavöllum 150 km austan við París
árið 451.
Bogar og hjartamyndir eru því nátengd-
ar Húnum og veiðum með boga.
Myndirnar á beinhringnum frá Eystri-
Rangá minna einnig mjög á hjartarmynd-
irnar og tréð á Gundestrup katlinum frá
Jótlandi, einum merkasta forngrip Dana
sem er talinn vera frá því um Krists burð
og af sumum upprunninn frá svæðinu við
Svartahaf. Lengi má ræða hjartarmyndirn-
ar á beinhringnum og beinplötunni á þeim
nótum og gefa þeim trúarlega merkingu,
þótt þær séu að mati höfundar líklegast
miðaðar við þau not sem þessir hlutir voru
ætlaðir til.
Lokaord
Þessi grein hefur nú orðið lengri en
höfundur ætlaði í byijun en fleira hefur
tengst þessari gátu sem okkur hefur verið
send í líki beinhringsins.
Mat höfundar er að beinhringurinn frá
Eystri-Rangá geti verið eldri en landnám
íslands en samkvæmt mati Krisjáns Eld-
járns var hann frá tíundu öld og mati Lise
Bertelsen frá elleftu öld. Spurning er því
um aldur beinhringsins og er brýnt að
hann verði aldursgreindur sem fyrst með
kolefnismælingu.
Ef ályktanir höfundar eru á traustum
grunni byggðar er beinhringurinn frá
Eystri-Rangá, einhver merkasti forngripur
þjóðarinnar.
Ég vil svo að endingu gera lokaorð
Krisjáns Eldjárn í bók sinni, Gengið á reka,
að mínum:
„Þeir sem telja Njálu skáldsögu eina,
munu brosa að þessum bollaleggingum.
En það verður ekki sigurbros, fyrr en þeir
koma með skýringu á hinum einstæðu
hjartarmyndum, sem haldbetri sé en þessi.
Við bíðum og sjáum hvað setur."
Heimildir: Höfundur studdist við eftirfarandi bækur
við gerð þessara hugleiðinga: Gengið á reka eftir Krist-
ján Eldjám. Bókaútgáfan Norðri, 1948. Das Hunnen-
reich eftir Istvan Bóna. Konrad Theiss Verlag, Stutt-
gart, 1991. Shamanens Hest eftir Sören Nancke-
Krogh. Nyt Nórdisk Forlag Amold Busck, 1992. Attila
King of the Huns eftir Patrick Howarth. Constable,
London, 1994. Kviður af Gotum og Húnum eftir Jón
Helgason. Heimskringla, 1967. Landnáma. Hiðíslenska
fomritafélag, 1986. Úrnesstíll eftir Lise Bertelsen.
Árbók hins íslenska fomleifafélags 1993. Reykjavlk
1994.
Höfundur er brunamólastjóri í Reykjavík.
KOLBEINN Jón Ketilsson,
eða bara Jon Ketilsson eins
og hann kýs að kalla sig
erlendis, hefur verið á þeyt-
ingi milli Hildesheim og
Darmstadt þar sem hann
er nýbúinn að syngja sem
gestur á frumsýningu á
óperettunni Wienerblut eftir Johann Strauss.
Verkið var skrifað fyrir tæpum hundrað
árum og gerist, eins og nafnið bendir til, í
Vín. Kolbeinn syngur aðalhlutverkið, Baldu-
in greifa af Zedlau sem er mikill kvennamað-
ur, þýskur að uppruna og lærir að meta
lystisemdir lífsins í Vínarborg. Kolbeinn seg-
ist hafa gaman af að syngja hlutverkið og
öllu léttara yfir því en hefðbundnum óperu-
hlutverkum. Óperan í Hildesheim hefur einn-
ig tekið verkið til sýningar. „Úr því að þeir
vissu að ég var að syngja í Wienerblut í
Darmstadt vildu þeir endilega að ég gerði
það hér líka, þó að það hafí nú ekki staðið
til þegar ég réð mig hingað. Ég þarf því
að æfa báðar uppfærslurnar samhliða, sem
er frekar erfítt því það er mikill talaður texti
í verkinu og hann er mismunandi eftir því
hvar leikið er.“ í Hildesheim verður óperan
sett upp í gamalli skriðdrekaskemmu úr
seinna stríði sem gengur undir nafninu
Halle 39, þar sem nú standa yfir miklar
endurbætur á óperuhúsinu sem var upphaf-
lega byggt skömmu eftir aldamót en endur-
byggt að loknu seinna stríði. Endurbótunum
á að ljúka næsta haust en þá verður Kol-
beinn floginn á aðrar slóðir.
Líklega verður mikil eftirsjá að honum í
Hildesheim þar sem Kolbeinn hefur á stutt-
um tíma sungið sig inn í hjörtu bæjarbúa
sem og forráðamanna óperunnar. Blaðadóm-
ar hafa allir verið jákvæðir og sem dæmi
þá skrifaði Göttinger Tageblatt eftir frum-
sýningu á á Königskinder í apríl: „Meðal
söngvaranna ber fyrstan að nefna Jon Ket-
ilsson. Þessi ungi íslenski tenór hefur sung-
ið í Hildesheim frá upphafí þessa leiktíma-
bils og hefur greinilega verið mikill fengur
fyrir leikhúsið að fá hann til liðs við sig.
Hann söng konungssoninn með kröftugri,
áhrifamikilli rödd en jafnframt af mýkt.
Hæðin var glæsileg."
Hoffmann var mikil eldskirn
Ég lagði það á mig að aka hraðbrautina
númer 7 frá Hannover til Hildesheim til að
eiga viðtal við Kolbein og forvitnast um
framtíðaráætlanir hans. Umferðarteppur
eru algengar á þessari leið en tilefnið gaf
mér kjark. Kolbeinn býr í þorpinu Itzum
rétt fyrir utan bæinn ásamt konu sinni,
Unni Wilhelmsen, sem er norsk í aðra ætt-
ina en íslensk í hina og vinnur einnig fyrir
sér með söng. Ég ek um nýlegt, vel skipu-
lagt blokkarhverfí sem hefur laðað að fleiri
íslendinga því út um stofugluggann hjá
Kolbeini og Unni má sjá inn um eldhús-
gluggana hjá íslenskum handknattleiks-
mönnum, sem þarna búa. Kolbeinn stendur
við eldavélina og er að paka pönnsur þegar
ég kem inn, Unnur hleypur út og sækir
mjólk í kaffið. Ilminum þarf ekki að lýsa.
Þijár fötur á gólfinu — hér er allt rusl flokk-
að og ekki fyrir hvem sem er að henda í
ruslið.
Kolbeinn hefur verið fastráðinn í Hildes-
heim í eitt og hálft ár. Þetta er hundrað
þúsund manna borg rétt suður af Hannov-
HÚNINN á rúnasteininum Sparlösa í
Vestur Gautlandi.
(Úr bók Sörens Nancke-Krogh, Shamanens
Hest.)
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 1996