Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Qupperneq 3

LESBÖK MORCUNBLAÐSINS - MENNINC LISTIR
42. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Vestmenn og
GarSarshólmi
er heiti greinar eftir Axel Kristinsson og
segir hann í upphafi að Garðarshólmi sé
undarlegt nafn á stóru landi og leiðir líkur
að því að nafngiftin eigi við afmarkað svæði
og þá sérstaklega það sem ár í Aðaldal
mynda. Vestmenn - svo var nefnt allt fólk
vestan Noregs og það fólk var sennilega á
íslandi í allnokkrum mæli fyrir aðalland-
námsbylgjuna. Náttfarasagan gæti verið ein
vísbendingin um Vestmannabyggð við
Skjálfanda.
Bræðratunga á
fyrri öldum
f síðari greininni um Bræðratungu er fjallað
um kunna ábóiendur, allt frá Asgrími Elliða-
Grímssyni sem sagt er frá í Njálu. Þar er
sagt frá flótta
Guðrúnar Gott-
skálksdóttur frá
Skálholti að
Tungu, brúð-
kaupsveizlunni
miklu þegar Gísli
lögmaður Hákon-
arson í Tungu
gifti dóttur sína
Hólabiskupi og
vandræðagangin-
um sem upp kom
við bónorðið. Þar
er sagt frá
matrónu Helgu
Magnúsdóttur
sem varð ein aðal-
persónan í harmleik jómfrú Ragnheiðar í
Skálholti og ógæfumanninum Magnúsi Sig-
urðssyni, júngkæranum í Bræðratungu.
Stærðfræðafélag
í hálfa öld. Greinin er eftir Jón Ragnar Stef-
ánsson dósent og þar er minnzt stofnunar
íslenzka stærðfræðafélagsins 1947 og nokk-
urra þekktra stærðfræðinga svo sem Ólafs
Daníelssonar, Leifs Ásgeirssonar og Vil-
hjálms Ögmundssonar, sem var bóndi vestur
á Skógarströnd.
Isinn
í greinaröð í tilefni af ári hafsins skrifar Ari
Trausti Guðmundsson um ísinn sem er ekki
bara kaldur klaki, heldur óaðskiljanlegur
hluti norðurslóða. Þar eru 3 milljónir rúm-
kílómetra af ís og allur sá ís er ótrúlega fjöl-
breyttur og varðar alla jarðarbúa miklu.
Fréttaljósmyndir
hvaðanæva úr heiminum eru á sýningu
World Press Photo sem opnuð hefur verið í
Kringlunni. Getur þar að líta myndir sem
óháð alþjóðleg dómnefnd valdi í 41. keppni
World Press Photo. Keppnin er sú stærsta
sinnar tegundar í heiminum.
FORSÍÐUMYNDIN: RAUTT DRAMA, mólverk eftir danska málarann Egil Jacobsen, 1910-1998, en hann
var einn af Cobra-málurunum. Þess er minnst nú að 50 ár eru síðan Cobra-listhópurinn kvaddi sér hljóðs
en í honum voru einkum danskir og hollenskir málarar.
SIGURÐUR EINARSSON
GESTUR í
HEIMAHÖFN
- BROT-
Ég er allsstaðar gestur í hehmihöfn,
þvíheimurinn er
minn gangnnkoíí, mitt göngusknrð
mitt gjábakkaskjól.
Gestur og heima - sem glaður kemur
og glaður fer,
á hér fáein spor - og stundarlangt strit
undir stjörnum ogsól.
Ég er allstaðai• gestur - undir ásymd hvers dags
frá árdegisstund
er ég samferða öllum til sóiarlags
inn í sökkviblund,
geng heimamaður um tún og torg
og tala hvert mál,
því mín er hver gleði, mín er hver sorg
í mannlegii sál.
Ég er allstaðar heima - í ásýnd hvers lands
birtist ættarjörð mín,
sem heilsar mérgesti ímáli hvers manns,
sem mælir og er,
Og hvar sem er, undir himni hvers lands
er vor heimur og sól
vor gangnakofí, vort gönguskarð
vort gjábakkaskjól.
Séra Sigurður Einarsson í Holti, 1898-1967, varð landskunnur sem úlvarpsþulur, síðar
dósent við Háskóla (slands og siðast sem prestur í Holti undir Eyjafjöllum. Aldarafmælis
hans var minnst í síðustu viku, en Sigurður kvaddi sér hljóðs sem skáld 1930 með rót-
tækum Ijóðum en snerist síðar gegn skoðanabræðrum sinum.
„FRAMLEIÐSLAN
OG VITLEYSAN "
RABB
EGAR allar hvalstassjónir, sfld-
arstassjónir og önnur stórvirki
voru horfin af Seyðisfirði í
gamla daga þá héldu íbúamir
samt áfram að vera fínir menn
og ráða yfir verslunum og
ganga með stífan flibba í burst-
uðum skóm. En undirstöðuat-
vinnuvegur var enginn að bera þetta og gár-
ungarnir sögðu að þeir lifðu af því að selja
hver öðrum skósvertu og stívelsi.
Sagt er að bráðlega verði um sjötíu pró-
sent af framleiðslu hinna tæknivæddu vest-
rænu þjóða framleiðsla á ýmiss konar upplýs-
ingum sem fólk muni safna, búa til og senda
hvert öðru eftir ótölulegum margmiðlunar-
leiðum fram og aftur um víðan völl. Spáð hef-
ur verið að drjúgur hluti þessarar framleiðslu
verði upplýsingar um upplýsingaframleiðsl-
una sjálfa og um aðferðirnar við að dreifa
þessum upplýsingum og finna þær. Þetta er
strax byrjað. Annar hver strákur á nettengda
tölvu, hlaðna óteljandi forritum, möguleikum
sem þeir komast raunar aldrei til að nota.
Mörgum manninum brá hér um árið þegar
virtur, hámenntaður ráðherra ísraela lýsti
því yfir, sallarólegur og yfirvegaður, að allt
að tuttugu prósent ungra manna og kvenna
yrðu, á íhöndfarandi tímum, að sætta sig við
að fá enga vinnu og lifa lífinu án vonar um að
fá hana nokkurn tíma.
Hvortveggju þessara tíðinda hefðu feðrum
okkar þótt óhugsandi þegar þeir voru á svip-
uðum aldri og við erum nú. „Skárri er það nú
andskotans vitleysan," hefðu þeir sagt og hn-
ussað í olnbogabótina. Sumir hlegið að bull-
inu. í þeirra augum var það eitt framleiðsla
sem uppfyllti einfaldar þarfir fólks, að fram-
leiða hluti sem gögnuðust fólki til að komast
af. Þessir hlutir voru fyrst og fremst matur
til næringar, hús og fót til skjóls, skip, vélar
og verkfæri til að auka framleiðsluna. Allt
annað kölluðu þeir vitleysu, skiptu gjarnan
athöfnum mannanna þannig með hreinni og
skýi-ri línu í tvennt; framleiðslan annarsvegar
og vitleysan hinsvegar. Og líf án atvinnu, án
stöðu, án hlutverks í framleiðslunni hefðu
þeir ekki getað hugsað sér skelfíngarlaust.
En við getum ekki hlegið. Okkur dugir ekki
að hnussa. Staðreyndin blasir við. Við verð-
um að venja okkur við tilhugsunina. Fimmt-
ungur manna verður að finna sér tilgang,
hlutverk og mikilvægi í einhverju öðru en að
hafa atvinnu og framleiðslan að hætti feðra
okkai' fyrir aðeins þrjátíu til fjörutíu árum er
orðin að miklu leyti óþörf og að öðru leyti til
bölvunar. Það er of mikið byggt, of mikill
matur framleiddur, of mörg skip, of margir
traktorar. Allt er um of. Ruslahaugar hrann-
ast upp.
Samt er efnahagslífið og viðskiptaheimur-
inn þannig samansett galdravél sem getur
ekki haldist við nema stækka. Framleiðslan
verður að vaxa, eins þótt enginn þurfi að
kaupa hana þá verður að selja hana og það
verður að verða um tíu prósenta verðmæta-
aukning í henni á ári hennar sjálfrai' vegna
hvað sem líður þörfum fólks fyrir hana. Ann-
ars kemur ekki arður, engir vextir. Enginn
hvati til áframhalds, sem að sínu leyti knýr
fram meiri þenslu, stækkar haugana.
Margur hefur af þessu þá tilfinning að
hann sé staddur í óstöðvandi hringiðu og fari
sífellt með auknum hraða eftir því sem
hringjunum fjölgai' og nær dregur núllpunkt-
inum í miðjunni; svelgnum. Hann leggur árar
í bát og tekur báðum lófum fyrir augun. Aðr-
ir róa af kappi - í sömu átt.
Það er ekki laust við að maður verði lasleg-
ur af að hugsa um þetta. Sem betur fer er
sterkur meirihluti fyi'*r þrf að hugsa ekki
slíkai' óhollar hugsanir. Hann bregst við að-
stæðum ósjálfrátt, lætur sér nægja að taka
þátt í leiknum á meðan hann endist, heila-
brotalaust og heldur því góðri heilbrigði þrátt
fyrir allt, - hittir ef til vill alltaf að endingu á
skástu útgönguleiðina, a.m.k. einhverja. Ein-
hverjir.
Mönnum sem fyrrum unnu hörðum hönd-
um við framleiðsluna, gjarnan við nokkurt
harðræði, í illviðrum við harðan kost, keyptu
sér skó á tveggja ára fresti og gengu þá niður
úr sólanum, - þeim getur ofhasað að horfa
upp á öll þau kaup sem fólk gerir á okkar
dögum og segist þó ekki hafa „mannsæmandi
laun“. Unga stúlku kannast ég við. Hún er í
skóla og hefur engar tekjur, mamma hennar
litlar. Samt á hún tuttugu pör af íþróttaskóm.
Hún stundar engar íþróttir og hefur auðvitað
engan tíma til að ganga á öllum þessum
skóm, hvað þá slíta þeim. En hún getur ekki
að sér gert greyið, segir mamman og brosir
vorkunnsamlega; alltaf þegar kemur eitthvað
nýtt, eitthvað ferskt, eitthvað meira „cool“ þá
bara verður hún að kaupa! Sjálfsagt á hún
einhversstaðar pabba sem lítið ber á, sjálf-
sagt ömmu, jafnvel tvær. Einhver hlýtur að
þurfa að beygja bakið til að halda þessu
blómlega viðskiptalífi hennar gangandi.
Kannski er hún á námslánum.
Hún er ekki ein í þessum leik. Jafnaldrar
hennar taka flestir virkan þátt. Einnig þeir
sem eldri eru. Heimska, segir þú. Það er ekki
víst. Hver veit nema þetta sé hin ósjálfráða
viska, æðri rökréttri hugsun, sem ævinlega
ræður ferð, rétt eins og hjá spörfuglunum
sem fljúga í flokkum, sveiflast líkt og fáni í
vindi í loftinu; þá til hægri þá til vinstri, þá
upp og síðan niður og enginn virðist hugsa
fyrir flokknum eða nein skynsemi sjáanleg
sem stjórni þessum sviptingum. Án efa fjúka
heilu flokkarnu á haf út. En einhverjir kom-
ast af.
Fyrir einhverjum árum var allt að fara í
rúst vegna fáránlegra fjárfestinga, dýrra
gæluvei-kefna, kjánalegrar trúar á hressileik
og bjartsýni og opinbers hráskinnaleiks með
peninga. Þá var allt í einu brugðist við hart:
„Þetta gengur ekki, það þarf aðhald! Spara
spara.“ Allir fóru í það. En það gekk ekki
heldur. Allt ætlaði að standa fast. Kreppa,
kreppa. Uns einhver sagði: „Þetta krepputal
þýðir ekki neitt! Það er góðæri!" Og allir fóru
í það. Nú er byrjuð þensla á ný. Hættumerki
á lofti. Ný offramleiðslubylgja. Stækkandi
haugar. Vaxandi eitraður útblástur. Minnk-
andi auðlindir.
En er þá ekki bara talsvert vit í vitleysun-
um tveim sem hér í upphafi voi-u nefndar? Að
stór hluti fólks verði að fmna sér annan til-
gang í lífinu en vinnu og framleiðslu og að
framleiðslan þurfi að snúast um eitthvað ann-
að en vöru eins og skó, hús og framleiðslu-
tæki, eins og til dæmis hugmyndasmíð, hug-
vitsframleiðslu, það að búa til upplýsingar og
selja þær hver öðrum? Margmiðlun, tölvudót.
Kannski einmitt best að þessi söluvara leiði
ekkert af sér, að hún snúist einvörðungu um
sjálfa sig og geri ekkert gagn. Sé einungis
söluvai'a. Osjálfrátt finnur hver maður, full-
orðnir ekki síður en unglingar, að allt heila
móverkið snýst um það að eitthvað seljist,
sama hvað. Og upplýsingai' eru góðar að því
leyti að þær taka lítið pláss í húsum manna, á
lagerum og ruslahaugum. Umbúðir utan um
þær geta verið sama sem engar. Útblástur
hverfandi. „Auðlindin“ óþrjótandi.
EYVINDUR ERLENDSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998 3