Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 9

AUÐVELDARA er að vinna við upphækkuð beð. Blandaður gróður tryggir fjölbreytta
uppskeru.
bækur um hönnun nytjagarða. (Á bókasafni
Sólheima t.d.: Bill Mollison: Permaculture,
Kourik: Designing and Maintaining your Edi-
ble.)
Húsið - jarðvegur Ijölskyldunnar
Vistmenning gerir ráð fyrir að mannabú-
staðir séu úr náttúrulegu hráefni og endurnýt-
ing eldra húsnæðis miðast við orkuspamað,
ræktun og heilsusamlegt efnisval úr stað-
bundnu auðfengnu hráefni en einnig virðingu
gangvart byggingarhefðum hvers svæðis.
Þannig hafa verið gerðar tilraunir með að
byggja úr heyböggum í Bandaríkjunum (The
Farm) og staðfengnum leir. í Skotlandi er
hlaðið úr grjóti en timburhús að skandinav-
ískri íyrirmynd eru þó áberandi í sjálfbærum
samfélögum (Findhom, Skotlandi). Þess er
gætt að fella húsið að garðinum og byggðina
að landslaginu. Húsin eiga að vera hönnuð til
ræktunar, jafnt og söfnun regnvatns, einangr-
uð með náttúmlegum efnum og veita jafnt
mönnum og villtum dýrum skjól - t.d. era sett
fuglahús ofan við ræktunarbletti til að dritið
lendi þar sem það nýtist til að halda jarðvegn-
um frjósömum! Kræklóttur viður úr nærliggj-
andi skógum verður að frumlegum húsgögn-
um. Þetta gefúr ákveðinn heildarsvip sem
hægt er að útfæra bæði smekklega og aðlað-
andi og á ekkert skylt við búhokur fátæklinga
til foma. Efnið er notað með reisn og hug-
kvæmni. Það sem endanlega sker úr um hvort
hönnunin heppnast er auðvitað hvernig það
hentar íbúunum. Víða í Evrópu era nú gerðar
tilraunir með vistvæn hús þar sem orkunýtni
og náttúralegt byggingarefni setur svip sinn á
hönnunina. Garðtré mynda skjól og veggja-
gróður einangrar gegn kulda og hita. Garð-
skálar fanga sólarhitann neðanvert á suður-
hluta húsa og hlýja loftið stígur síðan upp á
efri hæðir. Reiknað er með staðfenginni orku
til húshaldsins (sólarrafhlöður, sólarpanell á
þaki og vindmyllur) en kæligeymslur fyrir
matvæli minna á jarðhýsi við íslenska bæi.
Að loka hringrósunum heimafyrir
Staðbundnar lausnir þurfa einnig að taka til
úrgangsmála. Lífrænn úrgangur úr eldhúsinu
fer auðvitað í safnhaug garðsins eða ræktun-
arbeð næsta árs. Lífrænar leifar era yfirleitt
um þriðjungur heimilissorps og því minnkar
talsvert sorp frá heimilum sem nýta þær
heimafyrir. Víðast hvar erlendis hefúr verið
mikið lagt upp úr því að draga úr sorpmyndun
með því að flokka það og senda í endurvinnslu.
Sums staðar er þetta gert einfaldlega með því
að hækka sorphirðugjald verulega en útfærsl-
uraar látnar einstaklingunum eftir. í vist-
menningu er gert ráð fyrir að fúllnýta sem
mest heimafyrir og versla sem mest umbúða-
laust við heimamenn.
Talsvert meira þarf að hafa fyrir því að
hreinsa skólp (seyru) en að endumýta þurr úr-
gangsefni sem fá að rotna og verða að jarð-
vegi. Þurrkamrar hafa haldið velli víða i
Skandinavíu og þeir standa fyrir sínu þar sem
spara þarf vatn. Þar sem menn halda sig við
hörðustu umhverfisvemd á heimavelli (nær-
vernd!) er mannlegur úrgangur skildur að í
þurrefni og þvag og hvort meðhöndlað í sínu
lagi án þess að blanda vatni saman við (dæmi
um þetta má sjá í vistvænum byggingum í Sví-
þjóð t.d. á Thingvalla og Ekotopia í Aneby
(framkvæði styrkt af EB).
Gert er ráð fyrir staðbundinni hreinsun á
frárennsli. Ætlast er til að lífrænu efnin nái að
brotna niður áður en frárennslið blandast ám,
vötnum eða rennur í sjó. Komið er upp kerfi
sem skapar kjöraðstæður fyrir bakteríur sem
brjóta niður lífrænar leifar í opnum loftunar-
kerfum - bæði með sérstökum gróðri en
einnig einföldum búnaði sem eykur loft-
streymi um skólpið (margir kannast við þetta í
tengslum við Waldorf-setrið í Sviss).
Allur tæknibúnaður sem sparar orku (t.d.
tölvupóstur og tölvustýribúnaður fyrir hita- og
loftunarkerfi) er sjálfsagður í húsi vistmenn-
ingarinnar á meðan allt sem fellur undir
óþarfa sóun sést ekki. Þannig er alls ekki úti-
lokað að sjá háþróaða nútímahönnun í bland
við eldri tæknilausnir sem byggja á vogar-
stangarafli. Og hinn framsækni vist-maður
ferðast um á hjóli sem kemst hraðar og fer
betur með bakið en hefðbundin fjallahjól!
RÉó-sáttmálinn gerlr ráð ffyrir þátt-
töku allra þegna i náttúruvernd
í Ríó-reglunum er gert ráð fyrir að taka
þurfi mið af vilja fólks við nýtingu og skipulag
á nánasta umhverfi. I vistmenningu er gengið
lengra og fólk hvatt til að miða hverfi og
byggðakjarna við samhjálp og samnýtingu
sem stuðlar að orkusparnaði og félagslegri
ræktun, - á skólalóðum og á vinnustöðum.
í leikskólum er gert ráð fyrr að nemendur
hafi matjurtagarða og jafnvel nokkur dýr. Þar
geta þeir séð t.d. hvernig kartöflur verða til og
nýtast í eldamennsku. Kálið af þeim fer í safn-
hauginn sem er ræktað í næsta ár. Auðvitað er
ekki hægt að breyta öllum skólum í sjálfs-
þurftarbú, en nýting skólalóðarinnar til að
kanna og auka skilning á ferlum náttúrannar
er ákafiega nærtækt, þroskandi verkefni. Um
leið og nýr skóli er tekinn í notkun væri því
vistmenningarlegt að mæla staðbundnar vind-
áttir um veturinn og láta fyrstu árganga nem-
enda gróðursetja tré til skjóls að vori. Ber af
rannum væri hægt að nýta í skólaeldhúsinu,
og sums staðar er auðvelt að auka á fjöl-
breytni harðgerðra tegunda sem krakkar nýta
til leikja og skapandi starfa. Þannig er árstíða-
bundin framvinda á skólalóðinni hluti af dag-
legu lífi starfsliðs skólans. Nemendur og kenn-
arar era „íbúar“ skólans og ættu því að koma
jafnmikið að hönnuninni og arkitektar.
Á sama hátt er hvatt til orkuspamaðar á
vinnustöðum, endumýtingar, flokkunar sorps
og virðingar gangvart náttúralegum auðlind-
um. Einnota umbúðir sjást ekki, pappír er full-
nýttur og sendur til endurvinnslu, enda auð-
velt, aðgengilegt og gert að ábyrgð hvers
starfsmanns. Þetta verður hluti daglegra
starfa og metnaður fyrirtækisins að ná fram-
föram í umhverfisvemd.
I sldpulagi vistvænna byggðakjama er gert
ráð fyrir að almenningssamgöngur, hjólreiðar
og göngur hafi forgang framyfir bílamannvirki
og bílvegir verða að falla að ræktunarlands-
laginu fremur en að garðar séu skipulagðir
kringum bílastæði. I Þýskalandi hafa almenn-
ingssamgöngur víða verið efldar í stað þess að
leggja meiri kostnað í umferðarmannvirki sem
auka enn á umferð og mengun. Þannig er for-
senda skipulagsins byggð á sátt við náttúrana
fremur en stefnt sé að því að beygja náttúrana
undir mannvirki. Reiknað er með náttúruleg-
um ferlum í stað þess að halda þeim í skefjum.
Með staðbundnum lausnum er unnið að því að
taka á stóra umhverfisvandamálunum og
ábyrgð á umhverfinu færð inn í heimilishaldið
og viðskiptasjónarmið.
Þegar fólki er gerð Ijós ábyrgð sín í verndun
umhverfis til framtíðar og því gert auðveldara
að fylgja henni eftir era flestir jákvæðir gagn-
vart breytingunum. Lausnir í anda vistmenn-
ingar er bæði hægt að flétta inn í lifnaðarhætti
manna eins og þeir era í dag en einnig er hægt
að stuðla að breytingum með því að taka þær
inn í skipulag og hönnun nýrra staða. Víst er
að tímarnir kalla ekki eingöngu á umræður
heldur aðgerðir sem auka umhverfisvernd og
stuðning við framkvæði þar að lútandi.
Höfundurinn er líffræðingur.
BJÖRN GUÐMUNDSSON
LANGT INN í AUÐNINNI
Langt inn í auðninni lyng og mosi grær
og lágvaxið kjarr hjá vatninu bláa.
I lág bak við hól er lind ein silfurtær,
ílundinum fagra, hjá steininum gráa.
En steinninn sá grái, er stórmerkur steinn.
Hann stendur ílundi hjá vatninu bláa.
Líkur er hann kirkju og liggur þarna einn
í láginni giænu hjá fjallinu háa.
Moldin frjóa angar í mildum fjallablæ
og morgunsólin kyssir vatnið bláa,
lækir glaðir hoppa léttir út að sæ,
en lindin hjalar ein við steininn gráa.
Sumarið líður, sígur í tímans djúp,
söngurinn hljóðnar hjá vatninu bláa.
Lindin erhulin með ljósum vetrarhjúp,
ljósið sést skína hjá steininum gráa.
Mánaljósið þegar mildum geislum slær,
á mjöllina hvítu hjá vatninu bláa.
Þá ljóðar í þögninni lindin silfurtær,
en lækurinn raular við steininn gráa.
NÓTTIN VAR ÞÖGUL
Nóttin var þögul, himinn djúpur og hreinn,
í húmskyggðu rökkri, svalur andaði blærinn.
Dauðinn sat hjá mér duiarfullur og einn
er dagurinn mikli reis handa við landamærin.
Svo Ijómar allt sviðið í lýsandi morgundýrð,
aUt lífsstríð er burt þegar kraftarnir þverra.
Eilífðin verður aldrei með orðum skýrð,
einn muntu ganga fram fyrir lífsins herra.
Dauðinn á rök, sem dauðlegir menn ei skilja,
hin dýpsta speki verður ei orðum tjáð.
Hver dagur er háður valdi guðs og viija
þó vitnað sé oftar í mannleg ráð.
MEÐ SUÐRÆNUM VINDUM
Með suðrænum vindum berst sumarsins draumaskip
á sólgullnum bárum.
Vorsólin glóir og veröldin breytir um svip,
vökvuð í tárum.
Skógurinn ilmar, nú angarjörðin öll
í árdagsblænum.
Tignarleg rísa hin töfrabláu fjöll,
með tindana speglandi í sænum.
Lindir niða, lifna blómin smá,
lækir bjöllu klingja.
Fannhvítir svanir fljúga um loftin blá
og fegurstu ljóðin syngja.
YFIR SEIÐBLÁUM ÖLDUM
Yfir seiðbláum öldum bárust sumarsins vindar
tU að syngja ílaufguðum skóg.
í fegurð og tign risu fannhvítir tindar
í fjallanna eUífu ró
og veröldin skartaði viðkvæm og fögur
og vorið í kvistunum hló.
En sumarið leið eins og sumurin líða,
með söngva í laufguðum skóg.
Sólgeislar léku við blómskrúðið blíða
og blærinn ísefínu hló.
Meðan foldin skartaði í fegurð og gleði
í fjallanna eUífu ró.
En sólin hún lækkar og sumarið líður
og söngurinn hljóðnar í skóg.
Himinninn hvelfíst fagur ogfríður
í fjallanna eilífu ró
og foldin grætur við fjallsins rætur
þegar fellir á tindana snjó.
Haustið það nálgast með hélu á stráum
og húmið er rakt og kalt.
Nú syngja ekki fuglar á sundum bláum,
hér sigrar dauðinn allt.
Fallið er laufið og fölnuð jörðin,
hið fagra líf er valt.
Höfundurinn er aldraður maður á Akranesi, en hann var áður verkamaður,
bæði hjá Haraldi Böðvarssyni og Sementsverksmiðjunni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998 9