Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1998, Blaðsíða 15

KRISTINN GÍSLI
MAGNÚSSON
FEIGÐARFÖR
Svaf ein kona forðum fast
þá feigð hún leit.
Sitt gefíð nafnið Guðrún fékk
og gnótt hér veit.
Hún fékk í svefni fyrir spurt:
Þú ferðast burt.
Ég batt við stein hér stæltan hest,
sem stíga á.
Þótt styggur verði hamur hans
það hemja má.
Og annað fyrir augu ber,
sem auðnast þér.
Þú veist að hrímköld Hörgá sést;
ég hjálpa þér.
Svo ferðalag vort frelsi nær,
sem fagna ber.
Þú hlýðir mér, ég þekki það,
nú því á stað.
Hún sá þar kominn klerkinn sinn
í kaldri ró.
Ekki var hann vel til klæddur
en virtist nóg.
Beinagrind og bleik var kúpa
og blóð í strjúpa.
Höfundurinn er skóld i Reykjavík og fyrrver-
andi prentari.
ÓMAR SIGURÐSSON
MANHATTAN-
FÓLK
Ó, þið Manhattanfólk, sem talið í klisj-
um
og eruð í sífelidu tímahraki.
Orð ykkar eru skýrslugerð.
Á daginn er allt slétt og fellt.
Andlit ykkar er brosandi marmari.
En þegar nóttin kemur með sinn
þunga
andardrátt, og hugur vkkar fyllist
af annarskonar spurn en þeim sem
hægt
er að svara með súlnaritum og skýrsl-
um.
Þáhvað . . .
Ó, mitt Manhattanfólk, fyrirgefíð okk-
ur
hinum sem skiljum ekki að hægt sé að
afgreiða allt með umræðum eins og á
hluthafafundi.
Afsakið okkur en við skiljum ekki að
ástin og lífíið er neyslupakki í ykkar
augum.
Síðan er hægt að fá sér heitan bita eft-
ir þörfum,
bara að hita afog til í örbylgjuofni.
Fyrirgefíð okkur hinum sem höldum
að
lífíð sé til að skilja andstæðar tilfínn-
ingar
sem búa með okkar.
Ó, mitt Manhattanfólk, reynið að fara
mildum höndum um okkur.
Horfið bara á okkur brosandi og hugs-
ið
að við séum börn sem eigum eftir að
þroskast.
Fyrirgefíð okkur, mitt Manhattanfólk.
Höfundurinn er verslunarstjóri í Reykjavík.
FRÁ FEÐRAVELDI TIL JAFNINGJARÉTTAR III
Tilbúningur
LESTUM þykir líklega afkáralegt
að tala um móðurland, en á hinn
bóginn ekki föðurland. Föðurhlut-
verkið hefur alltaf verið félagslegt
en móðurhlutverkið náttúrlegt.
Orðið móðir vísar til róta; móður-
mál; faðemi til innihalds. Menning
og siðir gæða faðemi merkingu,
þótt það sé í fyrstu bara tilviljunarkenndur
getnaður, og við því hlutverki, tengdu goð-
sögn, gengst siðaður maður, sem getið hefur
bam, um leið og afkvæmi sínu. Goðsögnin get-
ur reynst vera með ólíkum hætti eftir því hvar
maðurinn er í sveit settur. En umhverfí hans
leggur honum alltaf til faðemið fremur en
hann sjálfur, ef eitthvað á úr að verða.
Það er mikill munur á því að vera pater
familias eins og það hét fyrr á dögum, svo
virðulegt sem það er að vera titlaður á latínu,
vera fjölskyldufaðir og eiga sér þar með föður-
fyrirmynd í konungi, páfa, alföður á himni, og
á hinu að vera karlmaður í nútíma lýðræðis-
þjóðfélagi þar sem ár frá ári æ fleira miðast
viðjafningjarétt.
í gmnninn er allt við hið sama. Náttúran
býður karlmanni á vissum aldri að komast yfír
konu, barna hana og síðan aðra. Samfélag
hans leggur honum til merkingu faðernisins,
réttindi og skyldur sem íylgja því að hafa get-
ið af sér afkvæmi. Hinu náttúrlega faðerni
fylgir aftur á móti það eitt að komast yf-
FEÐUR
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Það
er mi
munur a pvi
b'
að vera pafer familias eins
og það hét fyrr á dögum,
svo virðulegt sem það er
að vera titlaður á latínu,
vera fjölskyldufaðir og
eiga sér þar með föðurfyr-
irmynd í konungi, páfa,
alföður á himni. oq á hinu
að vera karlmaður í nú-
tíma lýðræðisþjóðfélagi
er því ekki alltaf siðferðislega rangt að leggja
hefðbundna fjölskyldu í rúst og eyðOeggja
með því fóðurhlutverk hennar. (Hið ósiðlega
er oftast aðferðin við að ná þessu riiarkmiði.)
Það er heldur ekki víst að hið nýrra fjöl-
skyldumynstur hinnar einstæðu móður sé í
sjálfu sér verra fyrirkomulag fyrir börnin á
líðandi stund en hið gamla hefðbundinnar fjöl-
skyldu þegar kemur að því að meta líkindin á
að börn leiðist afvega í framtíðinni, út í glæpi,
eiturlyf eða annan ófógnuð.
Dvinandi foreldravald
Þjóðfélagið hefur tekið broddinn úr föður-
hlutverkinu, en það hefur einnig rýrt móður-
hlutverkið til mikilla muna. Það gengur jafnt
yfír bæði. Miklu fremur en taka á sig föður-
hlutverk gagnvart barni sínu er einstæð móðir
í þeim sporum að gera kerfi að stjórnanda í lífí
beggja með líkum hætti og formæður hennar
létu vilja karls síns leiða sig hvert sem var,
ógagnrýnið en af stöðuglyndi sem tók á sig
svip karlsins hvernig sem hann var. Hann
gagnrýndi hún í síðustu lög. I því fórst þeim
eins og frjálslyndum nútímakonum gagnvart
kerfmu sem leiðir þær til þess frelsis að lifa
fyrir það.
Æ fleiri mæður hafna félagslegu hlutverki
barnsfóður síns og velja framfærsluna eina,
hið náttúrlega framlag. Faðirinn verður aldrei
faðir þótt það sé haft í orði og hann gangist við
barni. Jafnvel þótt honum sjálfum læyist að
það tæmi málið að vera faðir að borða
gera það ekki heldur en vænta þess að
tilfinningar milli sín og móðurinnar eigi
að sitja fyrir skýringum og rökstuðn-
ingi. Flestum þykir það sjálfsagt mál.
Móðirin er í þessum skilningi frumeining
samfélags, dulúðug og náttúruvæn, og það
þarf sérstaka áleitni við mæðraveldið til að
breyta þeirri skipun mála yfir í hina sögulegu
feðraveldisins. Hinu síðamefnda fylgir upp-
reisn gegn náttúrukjörum, viðleitni til þróunar
og umbreytinga undir stjóm karlmanna.
Þannig hefur það alla tíð verið að flestra þjóða
sið, þótt samfélag okkar hafí tekið nýstárleg-
um umbreytingum á öldinni með lýðræði og
vaxandi kvenfrelsi.
Þegar raunsseið eitt er eftir
Lýðræðinu fylgir valdajöfnuður sem hlýtur
að koma sérstaklega hart niður á foðurhlut-
verkinu eins og hefðir hafa viljað haga því svo
lengi sem nokkur maður veit. Konungleg fyr-
irmynd verður valdalaus og gildir þá svipað
um forsetaembættið þótt kunni að reynast
betra en ekki neitt til hliðsjónar um hvernig
valdalítill maður í raun getur beitt sér með
föðurlegum hætti þótt ekki sé nema gagnvart
börnum. Landsfeður að íslenskum skilningi,
sem frá upphafi settu sérstakan svip á ís-
lenska pólitík, hafa á síðustu áratugum vikið
fyrir lýðræðisþróuninni. Leiðsagnarhlutverk
föður á félagslega vísu fer líka rýrnandi með
hverju ári sem líður í ljósi sérfræði og annarr-
ar verkaskiptingar. En þó helst fyrir það að
konur á vinnumarkaði gegna núorðið föðurleg-
um hlutverkum, að fyi-ri tíða skilningi, ekki
síður en karlar og þá undir öðrum formerkjum
en forræðis annars kynsins yfir hinu.
Það er mikil upplifun að verða faðir, en skil-
Og mismunandi hvernig menn taka útlegðinni. Það hlýtur
að vera hrein undantekning ef faðir heldur félagslegu hlut-
skipti sínu gagnvart barni sínu eða börnum eftir skilnað.
yrðin til að taka út þann þroska með bami
sínu sem faðemi fylgdi á fyrri tíð em líklega
minni í okkar tíð en þau hafa nokkurn tíma
verið fyrr á byggðu bóli. Hjónaskilnaðir draga
upp á yfirborðið þessa þróun sem er að starfí í
þjóðfélaginu hvort sem er meðal einstæðra
feðra eða í sambúð. Sjálfur naut ég þess fram
á skólaskyldualdur barna minna beggja að lifa
við félagslega einangrun vegna ritstarfa
minna, og bjó auk þess í einangmðu byggðar-
lagi um langa hríð og átti konu sem er með
þeim afbrigðum gerð að hún kann best við sig
í basli. Af öllu saman leiddi að ég naut sam-
vista við börn mín nærri samfellt frá því ég tók
við þeim í heiminn og fram til þess að skólinn
heimti þau úr höndum mínum, sem og aðrir
mótdrægir straumar feðraveldi mínu sem ann-
arra. Eg naut þess fullkomlega að vera faðir
tveggja barna meðan nokkur skilyrði vom til
þess. Og samveran með því þriðja, strák sem
kona mín kom með í hjúskapinn á áttunda ári
hans, varð mér enn meiri lexía í raunveruleika
en samfylgd barna minna tveggja enda er ég
núorðið faðir hans ekki síður en þeirra.
Vegna þess að faðerni er félagslegt en ekki
náttúrlegt hlutskipti er enginn munur - annar
en ímyndaður - á að ala upp annarra manna
börn eða sín eigin. Stjúpi getur verið raun-
verulegri faðir en kynfaðirinn, - það kenndi
uppeldissonur minn mér. Jafnvel getur kona
tekið að sér föðurhlutverk svo að sómi sé að og
eru mörg dæmi um slíkt. Föðurhlutverkið er
heldur ekki bundið siðferði. Þeir sem þekkja
til Corleone-ættarinnar vita hvað ég á við. Það
mynd.
Bömin líða fyrir skilnað. Það sem við
fullorðna fólkið gemm hvert öðra er
mál útaf fyrir sig. En ill meðferð á börn-
um er allra mál. Lýðræðið tekur til fólks með
kosningarétt; líf bama er á hinn bóginn ekki
lýðræðislegt og á ekki að vera það. Það era
réttindi bams að eiga foreldri af báðum kynj-
um, eiga sér fyrirmynd sem alls ekki stendur í
lýðræðislegu jafningjasambandi við bamið
heldur hefur óútskýrða yfirburðastöðu gagn-
vart því. Ella þroskast bamið ekki samtímis
því að það tekur út vöxtinn. Það er því óverj-
andi, frá sjónarmiði barnsins skoðað, að eyði-
leggja fóðurhlutverkið. Sá sem eyðileggur fóð-
uimynd barns drýgir glæp. Og því stærri
glæp sem faðirinn er baminu meiri raunveru-
leiki.
Konur þjóna nú kerfi menntunar eða stjórn-
sýslu. í gegnum kvenfólk og fyrir hlutleysi
karla nær þetta kerfi að fullkomnast í því mæli
að það er orðið ómennskt með öllu. I nafni
skilvirkni einnar hafnar kerfið öllum hefð-
bundnum mannlegum samskiptum. Verst er
að böm era núorðið alin upp, í skólum og
heima, til að þjóna sömu reglu svo að tilfinn-
ingasambönd þeirra ná, af þeirri ástæðu, ekki
þrifnaði og þar með ekki sjálfsþroski heldur.
Tilraun til kvenfrelsis, sem staðið hefur yfír
hérlendis í um öld, hefur leitt yfir kvenfólk
enn ömurlegi-a ófrelsi en dæmi eru um frá
fyrri tíð meðal kvenna. Jafnframt sýnir út-
koman að viljinn til að þjóna er nú sem
endranær afgerandi um atferli kvenna þótt
verk hverrar konu kunni að hafa sjálfstætt
svipmót á þjónustusviði hennar.
Höfundurinn er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. OKTÓBER 1998 15'