Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Page 6

möguleika til að hitta heimildarmenn, jafnvel
sjónarvotta og ugglaust hefur Hólamönnum
orðið tíðrætt um þessa atburði, dauða Sol-
veigar og hvarf biskupssonar" segir Sölvi
Sveinsson í ritgerð sinni „Af Solveigu og sr.
Oddi“, sem birtist í Skagfirðingabók^ 1986 er
200 ár voru liðin frá hvarfi sr. Odds. I þessari
ritgerð tínir hann saman flestar eða allar til-
tækar heimildir um þessa atburði og er mjög
fróðlegt og gott fyrir þá sem vilja kynna sér
þessi mál nánar að lesa þessa ritsmíð og hefi
ég stuðst við hana í þessari grein minni.
Af sr. Oddi
Pá komum við að sr. Oddi, ætt hans og upp-
runa. Hann var fæddur á Miðfelli í Hruna-
mannahreppi árið 1740. Sr. Gísli faðir hans
var Magnússon prests á Grenjaðastað Mark-
ússonar prests í Laufási, en móðir sr. Odds
var Ingibjörg Sigurðardóttir lögsagnara á
Geitaskarði Einarssonar biskups á Hólum
Porsteinssonar. Þau hjón voru systkinaböm.
Þau áttu tvö önnur böm, Magnús sýslumann í
Húnavatnsþingi og Kristínu konu Hálfdánar
Einarssonar skólameistara á Hólum.
Sr. Gísli varð biskup á Hólum eftir fráfall
Halldórs Brynjólfssonar biskups, og tók við
stólnum árið 1755 eftir biskupsvígslu í Vorr-
ar-frúarkirkju. Með honum kom til íslands
eftir vígslu Hálfdán Einarsson, lærður gáfu-
maður, sem tók við skólameistaraembætti á
Hólum. Gísli biskup lét taka niður „Halldóru-
kirkju" svonefnda og reisti steinkirkju þá,
sem nú er staðarprýði. Hann bætti húsakost á
Hólum og lét prenta margar bækur og kver
og verður því talinn með merkari Hólabiskup-
um.
Oddur var skráður í Hólaskóla sama haust
og hann kom til staðarins og naut handleiðslu
Hálfdánar skólameistara. Eftir nám sitt á
Hólum hélt hann til Kaupmannahafnar og
lauk þar guðfræðiprófi 1765. Vafalaust hefir
hann verið í brúðkaupi Hálfdánar skólameist-
ara og Kristínar systur sinnar 1. okt. 1766.
Honum var veittur Miklibær í Blönduhlíð 18.
júlí 1767, vígður prestur sama ár og tók við
prestakallinu 1. júní 1768.
Lýsingar samtímamanna á sr. Oddi eru fá-
ar. Ami Þórarinsson biskup á Hólum 1784- 87
kvað sér vel kunnugt „að hann hefði fremur
litlar gáfur og væri enginn lærdómsmaður
þótt hann væri „attestatius" og ekki kveðst
vera svo áreiðanlega viss um reglusemi hans
og kostgæfni í embættisfærslu, eins og vera
þyrfti til að geta gefið honum meðmæli til
frömunar".
Kirkjubækur sr. Odds
Naumast er þessi dómur biskups réttur
a.m.k. ekki hvað viðvíkur embættisfærslu
Odds, en ég hefi rannsakað gaumgæfilega
kirkjubækur hans tvær, aðra yfir árin 1768-
1784 og svo aðra stærri og meiri bók yfir árin
1785-6 en hann lýkur að sjálfsögðu ekki við
seinna árið, því að það er árið, sem hann lést,
svo og skjöl send biskupi, sem hann nefnir;
Listar yfir Miklabæjar- og Silfrastaðasóknir
frá Annó 1768-1785. Þar er skráð með mikilli
vandvirkni confirmeraðir (fermdir) copuleruð
(gift) nati (fæddir) denati (dauðir) tölur þeirra
sem þessi prestverk, ferming, hjónavígsla,
skírn og geftrun nær yfir. Auk þess færir
hann fólkstölu í Miklabæjar- og Silfrastaða-
sókn árið 1785, eru þá 30 býli í báðum sóknum
alls með 185 sálum. Þá er skrá til biskups yfir
þetta ár yfir gifta, fædda og dána og önnur yf-
ir fermda. Greinilegt er að Ámi biskup hefir
óskað eftir nákvæmari skýrslu frá prestum en
íyrirrennari hans og komið á öðru formi á
kirkjubókum. Ég á öll þessi skjöl ljósrituð og
raunar allt sem ég veit um að sr. Oddur hefir
skrifað eða það sem tengist honum á einhvem
hátt frá 18. öldinni. Ég er þess fullviss að aðr-
ir prestar hafa ekki gert betri skýrslur, skrift-
in er falleg og læsileg. Sé fundið að slíkri
skýrslugerð „ekki svo viss um reglusemi hans
og kostgæfni í embættisfærslu" eins og segir í
orðum Ama biskups, þá gæti eins verið ljóður
á orðum hans að sr. Oddur „hafi haft fremur
litlar gáfur“ og fremur ólíklegt er að sonur
Gísla biskups hins duglega og vel gefna
manns, sem tvítugur skrifaði formála að Húss
Töflu Jóns Magnússonar, sem kom út í Kaup-
mannahöfn árið 1734, enda taldi Finnur bisk-
up Jónsson sr. Gísla hæfastan til að taka að
sér biskupsstöðuna á þeim tíma, er hann var
kosinn.
Hannes Þorsteinsson, þjóðskjalavörður,
bætir því við um sr. Odd, að hann hafi verið
„fríður sýnum, stór vexti, hraustmenni, söng-
maður góður og skrifari sæmilegur“. Sighvat-
ur Borgfirðingur lýsir Oddi með líkum hætti:
„Hann var góður söngmaður og ritari, ræðu-
maður sæmilegur, en mistækur, góðmenni en
undarlegur, einkum við öl.“ Jón Esphólín
sýslumaður segir í árbók sinni „hafði hann
(Oddur) þótt maður nokkuð sérlegur í háttum
og hlaupið eitt sinn frá öðrum mönnum til
fjalls“.
Sr. Oddur tók við Miklabæ vorið 1768 og
þeirra á Hólum. Sr. Oddur var þá 37 ára en
Guðrún kona hans 25 ára. Hin unga
prestsmaddama tók nú við búsforráðum á
Miklabæ en Solveig var þar þó kyrr. Þykir
mér það fremur benda til þess að Solveig hafi
verið hjú prestsins en ástkona hans. Það má
fullvíst telja að hún hafi þá verið orðin sinnis-
veik og var hún í gæslu af þeim sökum. Hún
komst þó úr gæslunni og fargaði sér. Án efa
hefur sr. Oddur tekið nærri sér dauða hennar.
Og árin líða. í júní-mánuði 1783 hófust Skaft-
áreldarnir, „móðuharðindin" svonefndu og
fylgdi þeim gróðureitnm, svo að búpeningur
féll og síðan menn. í Miklabæjar- og Silfra-
staðasóknum kom þetta niður eins og annars
staðar. Árið 1783 jarðsetti prestur 4 mann-
eskjur en 1784, þegar móðuharðinda fór að
gæta, jarðsetti hann 27 manns úr sóknum sín-
um og er ekki undarlegt að slík blóðtaka hafi
haft mikil áhrif á veiklundaðan mann. Og árið
1786 rennur upp. Þá er aftur byrjað að birta
til í þeim miklu hönnungum, sem þjóðin er að
ganga í gegnum, en um haustið gerist atburð-
urinn voveiflegi.
Um hvarf sr. Odds
Sýslumaður Skagfirðinga Jón Espólín segir
svo frá. „Þetta haust bar það við lta Octobris
mánaðar, að Oddur prestur reið fram að
Silfrastöðum til annexíukirkju sinnar; en er
hann kom aftur, reið hann um á Víðivöllum og
drakk þar kaffi; kvaðst þá vilja heim; sýslu-
maður bauð honum fylgd heim um kvöldið, þó
það væri örskammt, því hlákumyrkur var
mikið, en hann vildi ekki. Og um morguninn
eftir var hesturinn í túninu með reiðtygjum
óspjölluðum, en sumir segja keyrið væri lagt
á tórkjugarðinn, en prestur fannst hvergi.
Leituðu hans 40 menn í 8 daga, og varð hann
aldrei fundinn og ekkert af honum, og voru
um það margar gátur, en engar líklegar. Köll-
uðu sumir hann verið mundi hafa heillaðan, og
tók einn maður sessu hans og lét undir höfuð
sér um nótt, en fékk ótta mitónn í svefninum,
svo hann freistaði þess aldrei oftar, og varð
mikið hjátrúarefni. En þeirra gáta var helzt
líkleg eða eðlilegust, sem ætluðu hann komizt
hafa heim og farið af hestinum og villzt svo
gangandi ofan í Vötn, en þótt þau væri langt á
broítu og í þeim væri leitað sem vai'ð, eða þá
að hann hafi hlaupið á fjöll upp, sem hann
hafði fyrri gjört.“
Margir annálar og sagnaritarar segja frá
þessum atburði og ber þeim í stórum dráttum
saman, en eftir því sem líður á 19. öldina bera
frásagnimar meiri og meiri keim þjóðsögunn-
ar.
Guðlaugur Sveinsson (1731-1807) prestur í
Vatnsfirði tók saman Vatnsfjarðarannál hinn
yngsta nokkrum árum eftir að sr. Oddur fór
sína hinstu ferð. Yfirleitt er annáll Guðlaugs
talinn nokkuð traustur. Árið 1786 er greint
frá dauða sr. Odds Gíslasonar á Miklabæ í
Blönduhlíð í Skagafjarðarsýslu. „Hann hafi
komið frá annexíukirkju sinni, Silfrastöðum,
stóð lítið við hjá sýslumanni Vigfúsi Scheving
á Víðivöllum átti mjög stutt heim, en fannst
eigi, þó að 50 manns leituðu hans í nokkra
daga, fyrr en ári síðar“.
Hver urðu örlög sr. Odds Gíslasonar? Þar
kemur ektó nema tvennt til, annaðhvort var
hann myrtur eða hann fargaði sér með ein-
hverjum hætti. Fyrri tilgátan er ósennileg,
þar sem ekki er vitað að prestur ætti neina
óvildarmenn, enda er slíkt hvergi gefið í skyn
í frásögnum um hvarf hans, hinn síðari kostur
er miklu líklegri að hinn veikgeðja prestur
hafi kiknað undan byrðum lífsins og erfiðleik-
um sóknar sinnar og þjóðar, og eflaust hefir
lát Solveigar alltaf legið þungt á huga hans.
En Vatnsfjarðarannáll er ekki eina heimild-
in um líkfund sr. Odds. Önnur er ennþá eldri
og skýrari, sennilega elsta skráða heimildin
um dauða hans. Þann 6. ág. 1789 skrifaði
Ragnheiður Þórarinsd. í Viðey bréf til Sveins
Pálssonar sem var við nám í Kaupmannahöfn,
síðar læknis. Ragnheiður var gift Jóni Skúla-
syni Magnússonar landfógeta og tíundar í
bréfi sínu í fáum orðum ýmislegt sem frétt-
næmt gæti talist. „í dag skal vera grafinn sál
biskup Finnur og i martio i vetur sál sýslu-
maður Magnús Gíslason í Húnavatnssýslu og
systir hans mad. Kristín á Hólum, en sú
gamla frú móðir þeirra lifir enn í kör með
fullri rænu vel ánægð með allt þetta og sr.
Oddur Gíslason er í vor fundinn niðri í læk
þeim, er Gegnir heitir."
Ekki er vitað með vissu hvaðan Ragnheiði
komu þessi tíðindi um líkfund sr. Odds. Hún
átti fjölmennan frændgarð á Norðurlandi.
Þórarinn faðir hennar Jónsson sýslumaður í
Eyjafirði og Vigfús Scheving á Viðivöllum
áttu systur, Sigríði og Önnu Stefánsdætur frá
Höskuldsstöðum á Skagaströnd.
Skoðun Bcnedikts Gislasonar
Benedikt Gíslason frá Hofteigi skrifar at:
hyglisverða grein um sr. Odd og hvarf hans. í
bók sinni Fólk og saga rekur hann atburðinn
stólmerkilega og segir síðan.
Morgunbiaðið/Golli
ÞRÖSTUR Leó Gunnarsson, sem fer með hlutverk séra Odds í leikritinu, við Solkupytt
í læknum Gegni, en þar mun lík séra Odds hafa fundist ef trúa má frásögn
Ragnheiðar Þórarinsdóttur.
L /« ■ ^ % -
<■ ■
' {/ **" ..y

i ^ i. i*.
■e*rt**»X«* J | ^ //'"> ?
L^da^ásmm'.
SKÝRSLUR séra Odds, sendar biskupi 1785.
BRÉF Ragnheiðar Þórarinsdóttur. Undirstrikuð er frétt hennar um Ifkfund séra Odds.
innan húss réð ráðskonan Solveig ríkjum.
Engar sagnir eru um það hve lengi hún dvaldi
þar, og varla víst hvort hún var ráðskona
hans. En líklegt má það teljast. En hitt er víst
að fyrstu 9 árin var prestur ókvæntur og bjó
með ráðskonu, hvort ást hefir verið þar í
meinum eða ektó skal ekki fullyrt. Fremur er
hallast á þá sveif, að ráðskonan hafi sóst eftir
presti en hann haldið henni frá sér. Hitt kann
þó vel að vera að ástarsamband hafi verið
milli þeirra og á því byggjast skáldsögur og
leikrit.
Meistari Hálfdán, mágur Odds var um vor-
ið 1777 í Goðdölum og gekk frá trúlofun Odds
og Guðrúnar Jónsdóttur prests Sveinssonar
og síðar um sumarið var haldið brúðkaup
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998