Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Qupperneq 7

ELÍAS MAR
BERNSKUJÓL
Ekkert fær svipt mig bernskujólunum mínum.
Þau búa í hjarta mínu unz yfir lýkur, kyrr og frjó.
Lítill snáði oggömul kona leiðast
úr Austurbæ og niður í Miðbæ
yfir troðna hjarnbreiðu í stillilogni
á vit klukknahljómsins.
Þarna er lítil og forn dómkirkja í bæ sem nefnist borg.
Þau setjast í sitt vanasæti
við næstfremsta gluggann norðanvert.
Brátt erþessi smæsta dómkirkja heims
sneisafull af barnaskai-a á öllum aldri
og verður í senn há og víðfeðm
í alltumfaðmandi nánd.
Gasljósin, þessi stóru, þau kvikna hljóðlaust
rétt eins og þau hlið opnast hljóðlaust
sem gefa sig á vald þakklátum fögnuði.
Hvað sagði presturinn ? Hann las
forna sögu sem allir kunnu en þráðu að heyra
enn og aftur. Hvað hann sagði framyfir það
kann að vera gleymt;
dormar þó máski innra.
Kórsöngur kveður við, og almennur söngur,
því að fólk hafði þá enn ekki lært
að skammast sín fyi-ir að kunna ekki að syngja
en söng frá hjartanu. Guði þóknast
vissulega slíkur söngur.
Og tónar orgelsins hljóma,
þess sama orgels sem hljómað hafði með trega
við útför móður drengsins um áratug fyrr.
Nú kvöddu þeir barnaskarann íhástemmdri lofgjörð.
Sjakketklæddur sendiherra himnaríkis
með borðalagt kaskeiti,
maðurinn sem litið var á sem
mestan einfeldning í bænum,
hann opnaði vængjahurðirnar brosmildur
og hleypti kirkjugestunum út.
I lágreistu húsi
á mörkurn Skólavörðuholts og Skuggahverfis
léku ungir fingur lög eilífðarinnar
á lítið stofuharmoníum sem
spannaði tæpt fjóra og hálfa áttund.
Kveikt voru ljós á stjökunum
og fengu að loga unz þau þraut máttur.
Hvað var borið á borð?
Ajólum er allur matur jólamatur,
en hann er nú gleymdur
nema rúsínurnar, sjaldan fram bornar endranær.
Og svo jólagjafirnar? Jú,
bækur, flestar löngu horfnar úr hillum.
Jólagestir? Leiksystkin litu inn stundum,
og stundum þetta skrýtna gamla fólk
sumt einstæðingar sem höfðu átt sín bernskujól
í skugga harðinda og landflótta
á liðinni fornöld
og fannst kreppuárin vera réttlát áminning Guðs.
MYNDIN er eftir Alfreð Flóka og var á jólafrímerki Pósts og síma 1984. Alfreð Flóki
hefði orðið sextugur í dag.
í amstri nýrra tíma er fjöldinn
mæðist í svo mörgu
og ærustan vill kæfa sérhvern kyrran óm
lifa bernskujólin sínu frjóa lífi
og þau fær ekkert frá mér tekið
þó að reynt sé.
Vernd og skjól,
fognuður í hjarta,
kertisskar sem brennur oní stjakann,
ómar af húsi eilífðar
þetta
lifir.
„Pað sést um morguninn eftir á Miklabæ
hvað skeð hefur. Hestur prests heima við, og
kannski önnur merki um heimkomu hans, og
stutt í Víðivelli að fá fréttir frá deginum áður.
Vigfús sýslumaður, og allir vitibornir menn,
vita auðvitað hvað skeð hefur. Maðurinn hef-
ur fyrirfarið sér - en það er voði í sambandi
við málið. Það verður að grafa hann utangarðs
ef hann finnst. Það væri gott að það dragist ef
einhver ráð fyndust til að komast fram hjá
þvi. Það er leitað mikið, en bara ekki líklega.
Það er ekki líkindi á því, að það fáist leyfi til
að jarða sr. Odd innangarðs, ef hann fmnst.
Árni Þórarinsson er biskup á Hólum, maður
stórfengur, ódæll og eigi mikill vinur né vel-
fúsumaður í höfðingjadæmi Norðlendinga.
Það gæti ekki komið verra fyrir en séra Odd-
ur fyndist, en ágætt að sögurnar af aftur-
göngu Solveigar séu sem ferlegastar.
Séra Oddur finnst ekki og um vorið kemur
nýr prestur í Miklabæ, Pétur Pétursson, ná-
kunnugur maður öllu á Miklabæ og í Skaga-
firði. Kona hans er Elín Grímólfsdóttir prests
í Glaumbæ, Illugasonar. Þau séra Oddur eru
þremenningar. Arni biskup deyr 5. júlí um
sumarið, og Þorkell Ólafsson, biskups Gísla-
sonar í Skálholti, verður stiftprófastur og í
biskupsstað, ágætur maður en skörungur
enginn. Það er ekki líklegt, að hann taki á sig
þá ábyrgð, að leyfa kirkjuleg, þeim, sem þar
eru útilokaðir eftir kirkjuskipaninni. Enn lifir
Ingibjörg móðir séra Odds og systkini hans,
Magnús sýslumaður á Geitaskarði og Kristín
ekkja Háldánar Einarssonar skólameistara.
Þetta fólk er ekki hægt að láta vera vitni að
því, að séra Oddur sé grafinn utan kirkju-
garðs. Þá er betra að hann finnist ekki, jafn
augljóst eins og það er, að hans er ekki langt
að leita.
Það er árið 1789. Þá tekur Sigurður prestur
Stefánsson frá Helgafeili stól á Hólum. Þeir
séra Oddur eru systrasynir. Séra Sigurður
vígðist í Kaupmannahöfn 10. maí 1789 og
kemur auðvitað fljótt til stólsins. Þetta vor
finnst séra Oddur í læknum Gegni, og má
gruna það, að Vigfús sýslumaður, séra Pétur
og enda fleiri menn hafi vitað um líkið, en
ekki viijað hreyfa það af ótta við það, að þurfa
að grafa það utan garðs. Sérstaklega munu
þeir hafa viljað hlífa móður Odds á gamals-
aldri við slíkum hörmum. Nú mun biskupinn á
Hólum varla geta synjað þessu liki um krist-
inna manna reit.
Samt hafa íslenzkir fræðimenn viljað hafna
þessu, án þess þó að tala um kerlingakjaftæði,
og bera það mest fram, að Esphólín segir að
séra Oddur hafi aldrei fundizt, og vitað mál að
þarna dvaldi Esphólín i giænnd í langan tíma
og var vinur séra Péturs á Miklabæ. En það
upplýsir bara aðferðina, sem þeir hafa við það
að koma Oddi í vígða jörð.
Sennilegt er að Sigurður biskup hafi viljað
láta fleiri menn koma til þeirra skjala, að
ákveða séra Oddi kirkjuleg og hin áttræða
móðir hans hafi lagt sitt þunga lóð á þær skál-
ar, sem þeir þurftu á að vega. Leitað hafi ver-
ið til Stefáns amtmanns á Möðruvöllum um
samþykki, og suður til þeirra Ólafs stiftamt-
manns Stefánssonar hálfbróður Sigurðar
biskups og bróður sýslumannsfrúarinnar í
Víðivöllum, og svo til gamla Skúla í Viðey,
sem ætíð brá sér sízt við váveiflega hluti.
Mesta ábyrgð ber þó prófasturinn, séra Pétur
á Miklabæ, ásamt biskupinum. Samvizkan er
kannski ekki alveg í lagi fyrst Solveig hvílir
norðan undir kirkjugarðinum, og því þarf hún
ætíð að fylgja með í öllum sögnum frá Mikla-
bæ og í fyrirrúmi um þær allar. En það er
auðséð hvað til ráðs er tekið. Oddur er graf-
inn í kyrrþey og alls ekki á Miklabæ. Það
vitnast ekki að hann er fundinn og grafinn, og
Pétur prófastur, sem veit það, að kirkjuskip-
anin er brotin, talar aldrei eitt einasta orð um
þetta, hvorki við Esphólín né aðra, enda er
Esphólín úti í Kaupmannahöfn þegar þetta
fer fram, og þrjú ár síðan. Það er þarflaust að
leiða getum að því, hvar Oddi presti hefur
verið valinn legstaður, aðeins má benda á það,
að stytzt var að flytja hann í Héraðsdal, þar
sem frændur ekkju hans bjuggu, og má telja
að þar sé afskekktastur gi-afreitur í Skaga-
firði, og því tilvalinn til jarðarfarar í kyrrþey.
Þannig virðist hún vera hin raunhæfa, eða
raunverulega saga sem af þessum atburðum
má segja.“
Þetta eru ákveðin skilaboð Benedikts um
hvarf sr. Odds. Tilgátan er ekki ósennileg
miðað við aldarandann, þagnarsamsæri um
líkfundinn, lík hans grafið með yfirsöng í lítilli
útkirkju og víst væri þetta farsælasti endir
þessa dularfulla hvarfs.
Lokaorð
Það vill svo til, að í bókasafni mínu eru tvær
bækur, sem sr. Oddur hefir átt. Báðar eru
þær tileinkaðar honum af Hálfdáni Einars-
syni mági hans.
Önnur er dönsk Biblía frá 1719. Hana gefur
Hálfdán Oddi er hann kemur frá Kaupmanna-
höfn að loknu guðfræðinámi. Hann áritar bók-
ina á latínu eins og siður var hjá lærðum
mömmum og skrifar „Juveni Pronobil et doct-
is. Hr. Othoni i Gislavio hunc librum dono
mittit. Halfd. Einari.“ A íslensku gæti það
hljóðað svo: „Hinum göfuga og hálærða unga
manni hr. Oddi Gíslasyni færi ég þessa bók að
gjöf.“
Hin bókin er eftir sr. Arna Þórarinsson síð-
ar biskup, skrifuð á dönsku. A saurblaði
stendur „Mági sínum elskulegum séra Oddi
Gíslasyni presti að Miklabæ gefur kverið til
befalingar. H. Einarsson."
Þessar bækur eru mér mikils virði vegna
áritunar og falla þær vel að öðrum hlutum
sem ég á frá hendi sr. Odds.
Síðarnefndu bókina tók ég með mér á frum-
sýningu leikritsins Solveig og sýndi höfundi
verksins hana og fleirum og sagði við þá, að
varla hefði sr. Oddi komið til hugar þegar
hann handlék þessa bók, að 212 árum eftir
dauða hans væri hún í höndum prests ættuð-
um frá Miklabæ, sem væri einn meðal hund-
ruða gesta, sem í Þjóðleikhúsi landsins horfði
á leikrit um hann og Solveigu.
Höfundurinn er fyrrverandi prófastur og prestur
í Hallgrímssókn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 7