Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Page 15

VIÐ LOK snákagöngunanr á stórum steinpalli framan við Sólarpýramídann. Þennan daga
klæddu Mexíkanar sig gjarnan í hvítt og bundu rautt band um ennið. Sumir höfðu skelja-
skraut um ökklana.
TRÖPPUPÝRAMlDI í frumskóginum í Palenca. Hann er mjög heillegur og stallarnir tileinkaðir
hinum níu lávörðum tímans. í pýramídanum eru brattar tröppur niður í grafhvelfingu þar sem
síðasta konungi Mayanna, Pacal Votan, var komið fyrir.
SUNGIÐ og dansað undir trumbuslætti.
FÓLK streymir upp hliðarálmu við breiðgötuna með sól, mána og dreka til að fagna nýári.
MIDANA I TEOTIHUACAN
arkerfi, að minnsta kosti mayaprestanna
sjálfra, byggt á tölum og þar hefur talan sjálf
abstrakt gildi og inniber hugtak burtséð frá
stærð hennar eða röðinni, sem hún stendur í.
Hið heilaga Tzolkin
Segja má að tímatöl mayanna greinist í
þrennt, þótt öll séu þau notuð samtímis. Eitt
heitir Langa talningin og eftir því má tímasetja
atburði allt aftur til þess að risaeðlur reikuðu
um á jörðinni og að sumra sögn vel lengra aft-
ur en það. En af því að tíminn er ekki striklaga
heldur hringlaga, skiptist Langa talningin í
tímabil og síðasta tímabilið hófst í ágúst 3113
fyrir Krists burð og endar í desember 2012.
Slík stórtímabil finnast einnig í Jugafræðum
Indverja og séu þau tekin alvarlega vaknar sú
spurning hvort tíminn sé einhvern veginn lif-
andi. Annað tímatal byggir á gangi jarðar um-
hverfis sólu, líkt því sem við eigum að venjast
og nefnist Haab. Því er skipt niður 18 mánuði
með 20 dögum hver, sem gerir 360 daga og 19.
mánuðurinn telur þá aðeins 5 daga til að fylla
upp í árið. Þriðja tímatalið heitir Tzolkin og
það telst heilagt. Það byggir á 260 daga
hringrás og er því nokkurs konar árslíki. Ekki
er ljóst af hverju dagarnir eru 260 og margar
kenningar eru um það. Sumir jafna þeim við
tímann, sem fóstur þarf til að þroskast í móð-
urkviði eða hringrásir plánetnanna Venusar og
Mars, aðrir segja þetta skýrast af gangi sólar á
þessum breiddargi'áðum eða vera hreina
stærðfræðilega tölu. í Tzolkin eru 20 dagar,
sem stundum eru kallaðar sólir, endurteknir 13
sinnum. En eftir þessum 260 (20 x 13) dögum
líða 13 tónar eða öldur, sem eru endurteknar
20 sinnum og fylla því líka 260 (13 x 20) daga.
Þessir tónar hafa númer, innbyrðis skyldleika
og mismunandi eiginleika. Sérhver þessara 20
daga, en þeir eru allir ólíkir innbyrðis rétt eins
og rúnirnar okkar, á sér því jafnframt 13 til-
brigði eftir tóni. Þar fyrir utan á hver dagur
sér förunaut, andstæðu, skyldleika og dulinn
kraft. Allir dagarnir í hinni 260 daga hringrás
eru því einstaklingar með sterk séreinkenni.
Þar sem hringrásin er endurtekin í sífellu gef-
ur að skilja að áramót eru ekki sterk hefð í
þessu almanaki. Tzolkinið, hringrás hinna 260
daga, heldur stöðugt áfram eins og óendanleg-
ur spírall og gerir hvert sólai’ár ólíkt öðru eftir
því hvernig það fellur saman við spíralinn
helga.
Að drepa timann
A síðustu árum hafa risið upp hreyfingar,
sem hafa barist fyrir endurvakninu hins forna
tímatals. Áhrifamestan má telja fyrrum lista-
sögukennara við Kaliforníuháskóla, Jósé
Argulles, en hann hefur rannsakað og sett
fram kenningar um tímann. Hann heldur því
blákalt fram að gregoríanska tímatalið frá
Róm haldi heiminum í heljargreipum í vélræn-
um takti, sem muni fyi-r en síðar sprengja allt í
loft upp eins og vél, sem ekki tifar rétt, ofreyn-
ir sig og splundrast. Hann segir hringrás hinna
260 daga falla að lífræn-
um hrynjandi mann-
skepnunnar og sköpun-
arverksins, og að hún
opni manninum leið
fram úr núverandi
ógöngum til þroska inn í
nýjar víddir innsæis og
fjarskynjunar, sem
komi í staðinn fyrir vélræn samskipti, eins og
þau tíðkast í dag. Fylgjendur nýja almanaksins
forðast eftir mætti að undh-gangast þrældóm
sífellt tifandi klukku, sem bútar daginn niður í
litlar, stífar einingar og gerir okkur stressuð
þegai’ við hlaupum daglega undan eða efth’
þessum harðstjóra. Þeir neita hugtakinu:
„Tíminn jafngildh’ peningum“, og vilja þróa
annað hugtak: „Tími og list eru eitt og hið
sama.“ Þeir vilja með öðrum orðum drepa tím-
ann eins og við þekkjum hann í dag.
Hvernig á að skipta sólarárinu?
Almanak Jósé Argiillesar byggir á hinu
forna 260 daga Tzolkin en hefur 13 mánuði í
sólarárinu, sem hver um sig telur 28 daga og 4
vikur. Ekki er alveg víst af hverju hann valdi
þennan kost, sem umdeilt er hvort hafi þekkst
fyrir valdatöku Spánverja en það mun þó hafa
valdið einhverju um, að hann vissi að páfi feng-
ist aldrei til að samþykkja breytt tímatal ef þar
væri ekki vikuskipting og sunnudagur að hætti
kirkjunnar. Jósé hefur tvívegis reynt að fá páfa
til að afturkalla þá tilskipun að gregoríanska
tímatalið skuli gilda og eins hefur hann reynt
að vekja athygli Sameinuðu þjóðanna á mál-
staðnum og unnið sér sess hjá Rinri-samtökun-
um , sem stofnuð voru í Japan eftir kjarnorku-
sprengingarnar. Ymsir hópar hafa sprottið upp
í Bandaríkjunum, Evrópu, Suður-Ameríku og
á Nýja-Sjálandi, sem fylgja nýja almanakinu
og ákveðnar hreyfingar múhammeðstrúar-
manna hafa einnig Ijáð því eyra. Jósé telur sig
þráfaldlega finna skyldleika gegnum hreina
stærðfræði tímatalsins við margar tilvitnanir
Biblíunnar, talnakerfi Kóransins og I Ching-
spádómskerfið kínverska. Efnafræðingurinn
og vinkona mín í Mexíkóborg leikur sér að því
að tengja aminósýrur líkamans við tímahring-
inn. Því er þó ekki að leyna að Jósé Argulles á
sér andmælendur, sem einkum hafa horn í síðu
hans fyrir að hafa mánuðina 13 i staðinn fyrir
19 eins og venjan var og fyrir að velja miðsum-
arsdaginn (samkvæmt gamla íslenska dagatal-
inu) fyrir „Daginn utan tímans" (13 mánuðir x
28 dagar gera 364 svo einn verður auki’eitis) og
þann 26. júlí fyrir nýársdag en aðrir hópar
miða árið við jafndægur á vori. Einnig fær
hann á sig gagnrýni fyrir að telja sig þess um-
kominn að skapa heiminum nýtt dagatal.
Myndmál og mærin
frá Guadalupe
Við Islendingar þoldum að missa bæði söng-
inn og dansinn, meðan við vorum undir stjórn
Dana, að minnsta kost um stund. En við vild-
um ekki láta taka frá okkur málið, því í því
fólst kjarni menningarinnar og baráttan fyrir
endurheimt þess, í sem upprunalegastri mynd,
varð ein af undirstöðum frelsisbaráttunnar.
Mexíkanar virðast sætta sig við spænsku sem
tungumál, líklega vegna þess að þeir áttu ekki
ritmál í almennri notkun, heldur myndmál, og
kannske hafa þeir ekki alltaf skilið hver annan
innbyrðis. Þeir una líka mætavel við katólska
trú, sérstaklega eftir að hafa bætt við sínum
eigin dýi’ðlingi: Mærinni frá Guadalupe. En
þeh’ þrjóskast enn við að láta taka frá sér tím-
ann, langflestir ómeðvitað, eins og kemur fram
í upplifunum ferðamanna af tímaskyni Mexík-
ana, en sumir eins og vinir mínir alveg meðvit-
að. I dag er það ekki fyrrum nýlenduveldið,
Spánn, sem gefur tilskipanh- heldur ópersónu-
legra afl, hinn tæknivæddi heimur, sem verður
þó allt að því áþreifanlegur, þegar komið er út
að mörkum hans. Maríu dreymh’ um að stofna
samfélag í frumskóginum, sem notar eigið
tímaskyn, tímatal mayanna. Hún er búin að
reyna einu sinni en lenti upp á kant við land-
stjóra út af náttúruverndarsjónarmiðum og
hann lét lögregluna fara að bekkjast við þær
mæðgur svo þær urðu að flytja aftur í borgar-
íbúðina á fimmtu hæð, þar sem María kennir
mér strax fyrsta morguninn að komi jarð-
skjálfti skuli ég ekki að reyna að fara niður
heldur upp á þak og halda dauðahaldi í gi’ind-
urnar á þvottahjöllunum. „Landstjórinn á bara
eitt ár eftir,“ segir þessi litla vísindakona keik.
Hún vill svipta hulu tálsýnarinnar frá og lifa -
„Hvernig ætlið þið að lifa?“ spyr ég varfærnis-
lega því mér finnast Mexíkanar ekki sérlegir
ræktunarmenn þótt þeir geti verið harðdugleg-
ir en jarðvegurinn er ekki alstaðar mikill. Mar-
ía samsinnir þessu með jarðveginn en hún sér
enga nauðsyn í neinu því, sem tilheyrir klukku-
stýrðu borgarsamfélaginu og á hvorki bíl né
bankareikning. Svo notum við nýju orkuna. Ég
veit þann veikleika minn að heillast af hinu
ómögulega og ég hef vissulega heyi’t um nýju
orkuna. Fyrst lengi vel sem spádóm en María
segir að nú sé hún komin og þetta sé sáraein-
falt og hún hallar saman höndunum eins og
gera á með kristallana.
Kraftur kristallanna
Mai’ía er efnafræðingur og ber miklu meiri
skynbragð á ýmsar tækninýjungar en ég. Und-
ir þær falla málmgormar, sem hreinsa vatn og
mengað loft, og Ijósgeislar, sem eyða bakterí-
um úr mat og vatni. Manninn, sem er að hjálpa
Man'u með nýju orkuna, hann hefi ég séð á
ráðstefnu nokkurri og þar sagði hann að vissu-
lega væri hægt að hreinsa upp kjarnaúrgang ef
menn bara vildu. En þessar uppgötvanii- fara
leynt og oftar en ekki fylgja þeim aðrar sögur
um innbrot lögi’eglu og sérsveita. Gögn eru
eyðilögð, vinnustofur og tölvur rústuð og fólk
lagt í einelti. Af hverju - við því fást vart önnur
svör en að við lifum í heimi, þar sem okkur er
ætlað að þarfnast og vera háð margvíslegri
framleiðslu, sem er undirstaðan að núverandi
lífsmáta. Ég finn að ég muni elta Maríu og
dóttur hennar uppi í ffumskóginum til að sjá
hvernig þeim vegni. Þegar hún kveður mig tjá-
ir hún löngun sína til að koma einhvern tímann
til íslands „því þið eigið svo mikið af kristöll-
um“. Ég fer að leita í huganum að einu berg-
kristallanámunni - var hún ekki fyrir vestan -
og malda í móinn, þegar María lítur á mig sín-
um djúpu, brúnu augum og spyr: „Sagðirðu
ekki að það væri fullt af snjó þai-na?“
Höfundurinn er myndlistarkona og veitir forstöðu
Listasafni Árnessýslu á Selfossi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 1 5
\