Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Blaðsíða 18

HÁKONARSTAÐIR, teikning frá 1908 eftir Daniel Bruun.
MINNISMERKI eftir Étienne-Maurice
Falconet um Pétur mikla, frá 1766-82, í
Sankti Pétursborg.
Klausturseli) ráðinn til þess af Páli sýslu-
manni Melsted að leita uppi reiðgöturnar sem
legið höfðu forðum milli Austur- og Suður-
lands áður en tími og að líkindum röð eldgosa
(sem urðu milli 1680 og 1730 í norðanverðum
' Vatnajökli) grófu þær í gleymsku. Leið þessi,
sem lá um Odáðahraun, var þá nefnd Klofa-
jökulsvegur, en er nú þekktari undir heitinu
Vatnajökulsvegur. Eftir könnunarleiðangur
sinn, sem varð til þess að Jökuldælaflæði
fannst einnig í Odáðahrauni, varð Pétur kunn-
ur undir nafninu Pétur Jökull. Árið 1845 átti
hann eftir að ríða suður þá leið sem hann
hafði átt sinn þátt í að opna aftur, og þá til
þingsetu á Alþingi sem varaþingmaður Sunn-
Mýlinga. Þótt ekki hafi varðveist neinar heim-
ildir um þingmennskuferil Péturs var hann
víðkunnur fyrir staðfestu sína í baráttunni
’ fyrir því að íslendingar losuðu sig undan
dönskum yfirráðum. Fyrir utan uppdrátt
(kort) og undirritaða kvittun fyrir greiddum
leiðangurskostnaði hafa ekki með vissu fund-
ist nein gögn frá hendi Péturs Jökuls Péturs-
sonar á Hákonarstöðum - fyrr en nú.
Eins og sjá má af þessu nýfundna blaði var
Pétur Jökull á Hákonarstöðum nokkuð fær
dráttlistarmaður og skrautritari. Hingað til
hefur skrautskriftarhæfíleikinn einkum verið
eignaður syni hans, Pétri Jökli yngri, sem
bæði var þekktari og leiknari eins og mörg
verk frá hans hendi eru til vitnis um, og hélt
áfram sókn til sigurs í listinni. Þetta einstæða
verk Péturs (eldri), frá því 1824, varð til fjór-
um árum áður en sonur hans, sem meira
kunni fyrir sér, leit dagsins ljós.
Um þær mundir var í eigu Péturs skrudda
mikil sem kölluð var „Galdra-bók“ frá Skinna-
stað eða Skinnastaðabók - eins konar alman-
ak þar sem saman ægði vísindaþekkingu,
goðafræði og staðbundnum fróðleik. Þessi
bók var gömul og handskrifuð með skrautlegu
letri og í henni myndir, en um uppruna henn-
ar og höfund er enn allt á huldu. Áratugir
voru liðnir frá því að bókin hafði komið frá
Skinnastað, en hún lenti í höndum Péturs
þegar faðir hans andaðist 1821. Hún var á Há-
konarstöðum alla ævi hans og hefur bersýni-
lega haft töluverð áhrif bæði á hann og seinna
á son hans. 1846 gerði Pétur yngri eftirrit af
gömlu bókinni og það (sem nú er í Lands-
bókasafni) var síðan kallað „Hákonarstaða-
bók.“ Eftir að faðir Péturs, sem eftirritið
gerði, var allur lét sonur hans undan sífelldu
nauði séra Stefáns Árnasonar á Valþjófsstað
< sem vildi komast yfír bókina, en brenndi síðan
sem óguðlegt rit frá Djöflinum komið.
Gott er að hafa í huga að 1824, þegar Pétur
teiknaði Napóleon, var ekki enn farið að nota
gömlu leiðina aftur og samgöngur við Suður-
land voru takmarkaðar rétt eins og fréttir frá
meginlandi Evrópu sem venjulega bárust um
> Kaupmannahöfn og voru lengi á leiðinni til
l Reykjavíkur, svo ekki sé minnst á Hákonar-
| staði.
Myndin sem mæra skyldi þann sem á henni
!/ sést og geymir bæði hugmynd höfundarins og
- texta í minningu Napóleons I, var gerð þrem-
; ur árum eftir að keisarinn fyrrverandi safnað-
ist til feðra sinna á eynni Sankti Helenu.
' Langlíklegast er að maðurinn á hestinum, sem
klæddur er að fomfrönskum hætti, eins og
lýst er í fjögurra lína erindi undir myndinni,
eigi sér fyrirmynd í ristu af því tagi sem oft
gat að líta í prentuðum söguritum (í þessu til-
viki sennilega af dönskum uppruna) frá eldri
tíma. Nokkur bending er það um að högg-
mynd fremur en málverk hafi í upphafí verið
notuð sem fyrirmynd Napóleons á hestbaki að
á teikningu Péturs nemur tagl hestsins við
jörð - en í höggmyndalist var þriðju stoðinni
oft skotið þannig undir bronsstyttu af prjóna-
ndi hesti til þess að halda upþi þungum, upp-
reistum framhlutanum. Slíkt má sjá á djarf-
legu minnismerki eftir Étienne-Maurice
Falconet um Pétur mikla í Sankti Pétursborg
frá 1766-82, en einmitt er talið að það hafí ver-
ið kveikjan að málverki Davids af Napóleon í
Sankti Bemard ( eða - Yfir Alpana) frá því
1800, sem hafði síðan áhrif á myndir af mönn-
um á hestbaki, ekki síst þá sem Pétur gerði.
Tignarklæði „keisarans" eru í rauninni frá
fyrri hluta 18. aldar og hárkolla Napóleons
sem mjög illa á við styður líka að teikningin
eigi rætur að rekja til annarrar myndar, það
er tímaskekkja sem hetjunni hæfír og lista-
maðurinn skýrir hugvitssamlega í vísunni
neðst á myndinni. Fremur en að vera aðeins
gerð til minningar um Napóleon virðist mynd-
in af herskipum undir frönskum fána í höfn-
inni og keisaranum, yfirþyrmandi í tign sinni,
sitjandi á prjónandi hesti, þó síður eiga að
„tákna sigur unninn með vopnum en tákn-
ræna vemd og nærvem keisarans sem ríkir
yfír Kaupmannahöfn, þótt farinn sé af þessum
heimi.
Hvað má enn sjá í þessu upphafna lista-
verki sem gert var á fyrri helmingi 19. aldar á
einhverjum afskekktasta stað á íslandi?
Listamaðurinn hefur rammað inn frönsku
stríðshetjuna og sigurvegarann með blóma-
minnum. Þótt þau séu ekki eins stílfærð
minna þau á blómin hjá Sölva Helgasyni
(1820-1895), sem var þó nokkmm áratugum á
eftir með myndir sínar. Pétur hefur stillt sam-
an alþekktum grískum akantusblöðum og
sinni eigin hugmynd um skáldleg blóm af
skoskum þistli (O. aeanthium), ef til vill að
einhverju leyti að danskri fyrirmynd, fremur
en að nota lárvið (L. nobilis) sem betur hefði
hæft og búast hefði mátt við að keisara hefði
hlotnast. Sjálfstætt Island, óháð Dönum, kann
að hafa búið listamanninum í hug, það kynni
að hafa ýtt undir hugrenningar þar um þegar
NAPÓLEON í Sankti Bernard (eða - Yfir
Alpana) frá 1800, olíumálverk eftir Jacques-
Louis David í Musée National du Chateau de
Versailles.
Friðrik VI lét Noreg af hendi við Svía eftir að
hann gekk í lið með Napóleon í kjölfar þess að
Bretar eyddu danska flotanum 1807. Kannski
hefur líka þistillinn, sem var táknrænn og fólk
á miðöldum taldi gæddan töframætti, fengið
inni á myndinni til stuðnings þeim háleitu
vonum sem listamaðurinn gerði sér um ætt-
land sitt.
Stílfærður Ijóðtextinn á dönsku, sem beint
er til lesandans í tilfinningaþrungnum ræðu-
stíl, hefði jöfnum höndum, ef ekki sérstak-
lega, getað verið ætlaður dönskum eyrum og
átt þannig, auk persónulegs skjalls, að vera
áhrifamikill pólitískur ræðustúfur. Hafðí Pét-
ur Pétursson, sem síðar fann leiðina, áður
verið að leita annarrar leiðar í þágu þess mál-
staðar sem hafði að takmarki að losa íslend-
inga undan danskri stjórn? Átti sá Napóleon,
sem myndin var af, að vera vegvísir á leiðinni
að því langþráða marki?
Hvaða hagnýtan eða pólitískan tilgang sem
þetta verk kann að hafa haft þegar það var
gert, má spyrja hvort það eigi erindi til okkar
í dag, sem lifum á kaldranalegum og lítt við-
kvæmum tímum andhetjunnar. Órafjarri
sögulegum vettvangi myndarinnar, á bæ
langt í burtu í einni afskekktustu sveit á ís-
landi á 19. öld, löngu fyrir tíma Veraldarvefj-
arins, sat maður einn með sjálfum sér, hljóður
og hugsi yfir pappírsörk, eins og svo oft hafði
áður gerst. Jafnframt því sem hann braut
heilann um það sem var eins fjarri, ferðaðist
um enn fjarlægari lendur síns eigin hugar-
heims og sinnar innstu þrár, festi hann á blað
með penna, bursta og lit lofgerð sína um út-
lent átrúnaðargoð sem verið getur að hafí á
táknrænan hátt falið í sér vonii- um framtíð
fósturjarðar hans. En ekki nóg með það, held-
ur hefur Pétur Pétursson frá Hákonarstöðum
fengið okkur í arf það sem jafnan er einna fá-
gætast - afar innblásið og einlægt verk sem
tjáir innstu og persónulegustu hræringar
mannshugans - sem í rauninni er, ef svo má
segja, jafn einstakt og fátítt nú á dögum og
sauðfjárstofn Jökuldælinga og hreinræktaður
íslenskur hundur var fyrrum.
Höfundurinn er rithöfundur og listfræðingur.
KRISTINN G.
MAGNÚSSON
HRAÐKAUP
JÓLANNA
Staurblankir gleðigjafar
fá pakkað íjólapappír
Kreditkortið
til tímans þunga niðs
Allt er falt
í innkaupakörfum:
Bækur, rjúpur og blóðmör
Jólatré
í næsta nágrenni
skyggir á glugga
Það fellur tiljarðar
í réttlátri reiði
jóiasveinsins
Óborganlegt
inná líreditkort
tískunnar
Jólaköttur sprettir úr spori
Höfundurinn er skóld í Reykjavík og
fyrrverandi prentari.
GUÐNÝ SVAVA
STRANDBERG
JÓL
Endur fyrir löngu
voru jól
Mamma þvoði okkur
hátt og lágt
Og þegar hún færði
okkur í mjallahvítan nærbolinn
signdi hún okkur fyrst
þá komu þau
Jólin
Eins og mamma hefði
sveiflað töfrasprota
Litla íbúðin okkar
fylltist hátíðleika
sem lá í loftinu eins og
angandi ilmvatnslykt
Og allt varð svo
skínandi bjart líkt og
Jesú sjálfur væri
kominn í eigin persónu
Eins og
- endur fyrir löngu
Höfundurinn er myndlistormaður í
Reykjavík.
ÞÓRDÍS
GUÐJÓNSDÓTTIR
AÐVENTA
í fjólubláu rökkri
fmn ég hálfgleymdan ilm
af laufabrauði
ogglansandi rauðum eplum
heyri rödd í útvarpsmessu
segja frá skínandi stjörnu
yfír Betlehem
og ungbarni íjötu
og sé hana sitja á rúmi
lotna í herðum
með glampa frá lýsandi kerti
í hálfblindum augum
ömmu mína.
Höfundurinn vinnur hjó Námsgagna-
stofnun.
Þau mistök urðu þegar Ijóðið birtist í Lesbók
12. des. sl. að yfir þvi stóð rangt höfundar-
nafn. Er hinn rétti höfundur, svo og lesend-
ur, beðnir velvirðingar.
>
1 8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998