Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Blaðsíða 19

✓
ISLENDINGAR eru oft hégómlega upp
með sér þegar einhver útlendingur veitir
þeim athygli eða nefnir þá á nafn fremur
lofsamlega, hampar bókarfl þeirra eða
sýnir honum einhverja ræktarsemi. Þó er
hér gæðum misskipt. Mörgum yfirsést
það sem stærst er og merkast í þessum
efnum. Niflungahringur Richards
Wagner byggist fyrst og fremst á íslenskum
bókverkum, Eddukvæðum og Snorra, Völs-
ungasögu og Þiðrekssögu af Bern. Tónskáldið
saug í sig efni og andblæ, sameinaði og end-
urskóp sagnirnar á aðdáunarverðan hátt og
samdi upp úr öllu dramatískt tónverk sem á sér
engan líka í vestrænni menningu. Eg hef áður
sagt að Niflungahringur Wagners væri dýrasti
tollur sem íslenskri menningu hefði verið gold-
inn. Þau orð voru ekki ofmælt, heldur eru þau
aðeins bláköld staðreynd.
Islendingar eru ekki einir um að halda að
þetta verk komi þeim lítið við. Þarna villir heiti
verksins um fyrir mörgum. Þjóðverjar og fleiri
virðast oftast halda að verkið sé mikið til samið
upp úr riddarasagnakvæði því þýsku sem ort
var á 12. öld og oftast er nefnt Das Nibelungen-
lied. Reyndin er hins vegar sú að Niflunga-
hringurinn sækir nær ekkert efni til Niflunga-
ljóðanna þýsku annað en nokkrar nafngerðir.
í Niflungaljóðum er hin þýska gerð sagnar-
innar um fall Gjúkunga endursögð sem riddara-
saga. Wagner þekkti kvæðabálkinn vel, átti
fleiri en eina útgáfu af honum og mun á sínum
tíma hafa skoðað grannt möguleika á að gera
óperu úr efni þaðan. Hann sá þó ekki leið til
þess. Það er einungis á þremur stöðum sem
efni Hringsins fer saman við Niflungaljóð, og á
öllum stöðunum er að finna efnisatriði sem
sýna að þar sækir Wagner ekki í það verkið,
heldur í Þiðrekssögu af Bern.
Þiðrekssaga, Niflungahringurinn
- og íslendingasögur
Þiðrekssaga, eða Niflunga- og Vilkinasaga,
eins og hún hét á þeim bókum sem til voru í
Þýskalandi á þeim tíma, var rituð í Noregi á 13.
öld eftir kvæðum sem höfð voru eftir þýskum
kaupmönnum. Sagan er viðamikill bálkur, með
miklu og fjölbreyttu efni, fremur illa rituð, en
skrásetjarinn ekki ólíklegur að hafa verið ís-
lenskur. A.m.k. eru ekki nein greinileg norsk
sérkenni í málfari. Þarna er þýska gerðin af
hinum miklu kappasögnum þjóðflutningatím-
ans skráð niður á hrárri veg og frumstæðari en
í Niflungaljóðum, og hinn alþýðlegi bragur fi-á-
sögunnar er einmitt helsti styrkur hennar.
Það er ekki síst frásögnin af uppruna Sigurð-
ar og uppvexti og af Mími smið sem hefur orðið
Wagner fyrirmynd, en einnig fjöldi annarra at-
riða, svo sem útlit og uppruni Högna, Rínar-
meyjar og margt fleira, sumt komið úr öðrum
þáttum sögunnar. Af Brynhildi og fyrri kær-
leikum Sigurðar við hana eru næsta fáar sögur,
en kvonbænir Gunnars ganga slétt fyrir sig,
þar til kemur að brúðkaupsnótt. Þá leikur
Brynhildur Gunnar bónda sinn hraklega, og
verður Sigurður í dulargervi að svipta hana
meydómi til að hún verði sem aðrar konur. Frá-
sögn Þiðrekssögu er síðan helsta fyrirmynd
WAGNER sat fyrir hjá franska málaranum Auguste Renoir í Palermo hinn 15. janúar 1882, tveimur dögum eftir að hann setti punktinn aftan
við Parsifal. - Ævistarfinu er lokið og eftir stendur aðeins þreyttur öldungur.
UM TILURÐ OG RÆTUR
NIFLUNGAHRINGSINS
EFTIR JÓHANNES JÓNASSON
Hugmyndafræði Hringsins hefur orðið tilefni margra
lærðra greina. Sannast sagna er þá oft leitað langt yfir
skammt. Hugmyndir Völuspár og Snorra um bölvun
gullsins eru rót verksins og sú lausn sem Wagner fann
að lokum á endinum er sótt í lokaerindin í Völuspá.
Wagners að vígi Sigurðar. Brynhildur hverfur
eftir það hljóðalaust úr sögunni, rétt eins og í
Niflungaljóðum.
Wagner þekkti vel til efnis Þiðrekssögu,
hafði bæði lesið hana sjálfa og eins Das Amel-
ungenlied, eða Ömlungaljóð, kvæðaflokk Sim-
rocks upp úr sögunni, sem hann orti til að end-
urskapa fornkvæðin sem hún er rituð eftir. í
Ömlungaljóð tekur hann að vísu upp nokkur
minni úr hinni norrænu gerð sagnarinnar.
Óperan sem óx
Sjálfur sagðist Wagner fyrst hafa skynjað
dauða Sigurðar sem óperuefni, þegar hann las
Eddukvæðin sem fjalla um þann atburð. Síðar
náði veröld Snorra og Völsungasögu að teyma
hann lengra á veg og breyta hugmyndum hans.
Honum fannst að hann þyrfti að skýra tilvist
Sigurðar með öðru verki og að lokum urðu þau
fjögur talsins, mikill bálkur um Æsi og hetjur,
en um leið mögnuð dæmisaga um valdafíkn,
ágimd og bölvun gulisins, sem loksins er létt af
með mætti heiðarleika og hreinnar ástar.
íslenskii- fræðimenn eru nú að vinna að rann-
sóknum á íslenskum rótum Niflungahringsins,
ekki síst dr. Árni Björnsson, sem vonandi mun
birta hiuta af niðurstöðum sínum innan
skamms. Þar mun hann rekja í einstökum at-
riðum hvernig Wagner nýtir sér og endurskap-
ar Eddufræði og'fornar sagnir, ekki síst þann
flókna vef sem hann slær í fyrri hlutum verks-
ins. Hér er hins vegar tæpt á ýmsum þáttum í
tilurðarsögu verksins, ekki síst þeim sem varða
meir seinni hluta þess.
Þegar reynt er að skoða þróun Niflunga-
hringsins má ekki gleyma því að handrit verks-
ins er skrifað aftur á bak, ef svo má að 'orði
komast, þannig að fyrst var saminn textinn að
„Siegfrieds Tod“, sem var frumgerðin að því
sem síðar nefndist „Ragnarök“, síðan voru
prjónuð framan við það drög að verki um upp-
vöxt Sigurðar Fáfnisbana og loksins textinn að
tveimur fyrri óperunum.
Greina má sagnirnar um Völsunga og Gjúk-
unga í tvennt, annars vegar norrænu gerðina,
eins og hún er í Völsungasögu, Eddukvæðum
og Snorra-Eddu, og hins vegar þýsku gerðina,
sem þekktust er af Niflungaljóðum og Þiðreks-
sögu af Bern. Þessar tvær gerðir eru um margt
ólíkar, og þó ekki síst um þá atburði, sem ger-
ast eftir að söguþræði Hringsins sleppir. Síðan
er margt ólíkt milli einstakra frásagna af sama
meiði.
Wagner skóp eigin goðafræði upp úr hinum
ýmsu heimildum. Ymislegt breyttist í meðför-
um hans, meðan á samningu verksins stóð, en
þó hélst flest óhaggað sem hann setti upphaf-
lega fram í ritsmíð um þetta efni árið 1848.
Hún nefnist „Der Nibelungen-Mythus als
Entwurf zu einem Drama“, og lýsir helstu
dráttum þeirrar sagnar sem sögð er í Hringn-
um. Greinin fjallar auðvitað ítarlegast um efni
seinasta verksins, en um leið er ljóst, hve full-
burða mynd Wagner hefur gert sér af sögninni
í heild.
Þær heimildir sem Wagner hafði til lestrar á
þessum tíma voru með ýmsu móti og ansi ósam-
stæðar. Þær Edduþýðingar, sem þá lágu fyrir,
voru sumar í óbundnu máli, sumar í bundnu,
nokkrar með stuðlasetningu, sem ekki var alls
staðar burðug. Fyrir íslendinga er sú stað-
reynd líklega merkilegust að Wagner reyndi að
stauta sig fram úr Völuspá í útgáfu Ettmullers
og fleiri Eddukvæðum á frummálinu, með því
að grúska í þeim útgáfum sem voru bæði með
frumtexta og þýðingu.
Það er sérkennileg tilfinning að hafa í hendi
sér eintak Wagners frá Dresdenarárunum af
Völuspá Ettmúllers, sem nú liggur á safninu í
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 1 9*