Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Blaðsíða 26

ÚR LISTASAFNl Hearsts: Napoleon Bonaparte frammi fyrir Sfinxinum í Egyptalandi, eftir Jean-Léon Géróme.
í GARÐINUM. Þar hafa fengið sérstakan umbúnað höggmyndirnar af Sekhmet, stríðsgyðj-
unni forn-egypsku, sem hafði Ijónshaus. Myndirnar eru frá 1350-1200 fyrir Krist.
síður glæsilegum árangri á lokaprófmu en sú
ameríska. Hún var nefnilega í hópi nemenda,
sem hlutu hæstu einkunn en ekki nóg með það
heldur var henni einnig veitt hin eftirsóttu Gu-
adet-verðlaun, atvinnuleyfí í Frakklandi og
loks boðið að ganga í Félag franskra arkitekta.
Svo sakar ekki að geta þess að nú á hún sæti í
Akademíu franskra arkitekta. Við Islendingar
getum svo sannarlega verið stoltir af Högnu
Sigurðardóttur. Synd að við skulum ekki eiga
fleiri sýnishorn af listsköpun hennar hér á
landi en raun ber vitni.
Ríkidæmi Williams
Randolphs Hearsts og völd.
Snemma beygist krókurinn til þess sem
verða vill. Aðeins 23 ára að aldri tók W.R. He-
arst að sér ritstjórn San Francisco Examiner,
dagblaðs, sem var í eigu fóður hans. Hann var
ekki með öllu ókunnugur blaðamennsku, þar
sem hann hafði séð um útgáfu Harvard
Lampoon, skop- eða öllu heldur níðrits háðskra
háskólastúdenta, þar sem William „fékk fyrst í
sig prentsvertu - eitrið eða bakteríuna“ eins og
það var síðar orðað í vikuritinu Time. Vegna
tímafrekra ritstarfa og skemmtanalífs lét hann
námið sitja svo á hakanum að honum var vísað
úr skóla eftir þriggja ára skólasetu. Með tíð og
tírna eignaðist hann hvorki meira né minna en
28 dagblöð og það stórblöð, auk þeirra fór hann
líka að gefa út tímarit eins og t.d. Motor
Connoisseur, Good Housekepping og Popular
Mechanics og urðu þau alls 13 á hans vegum.
Þegar hér var komið sögu var hann óumdeilan-
lega orðinn ókrýndur blaðakóngur Bandaríkj-
anna.
Flestir era samdóma um það að W.R. He-
arst hafi verið blaðamaður af guðs náð.
Hollywoodleikarinn Ralph Bellamy segist einu
sinni hafa orðið vitni að stórmerkilegu atviki,
sem sé sláandi dæmi um framúrskarandi
starfshæfíleika Hearsts sem blaðamanns.
Þetta gerðist um miðjan fjórða áratuginn þeg-
ar helgargestirnir höfðu safnast saman í sanv
komu- eða þingsalnum fyrir kvöldmatinn. í
öðram endanum sátu sumir að tafli, en í hinum
kneyfuðu aðrir kokkteila, veita skyldi hverjum
gesti aðeins einn drykk fyrir matinn, en sjaldn-
ast var sú regla eða boðorð haldið og eftir því
sem menn hesthúsuðu fleiri drykki losnaði æ
meira um málbeinið á þeim eins og gefur að
skilja og mitt í þessum klið, málæði og
veisluglaumi gerir Hearst sér lítið fyrir og les
fyrir í síma tveggja dálka ritstjórnargrein, sem
birtist svo daginn eftir á forsíðu allra dagblað-
anna hans og þetta gerði hann án þess að fip-
ast né reka í vörðumar eitt einasta andartak.
Þeir era áreiðanlega fáir sem geta leikið þetta
eftir.
Þótt margir væru hrifnir af W.R. Hearst,
eins og t.d. Ralph Bellamy, þá voru auðvitað
skiptar skoðanir um verðleika hans sem rit-
stjóra. Ymsir voru ósáttir við þá djörfu stefnu,
sem hann almennt fylgdi í fréttaflutningi. Meg-
inmarkmið hans virtist einna helst vera fólgið í
því að ausa náungann auri og troða af honum
skóinn og svona hugsuðu margir. Þetta væri í
sannleika sagt hin argasta æsi- eða sorpblaða-
mannska, sem þjónaði aðeins þeim auvirðulega
tilgangi að auka söluna og græða þannig sem
mest fé á sem skemmstum tíma og fylla fjár-
hirslur eigandans, sem var nú ekki beinlínis á
nástrái. Leiðsögumaður okkar, margfróður og
bráðskemmtilegur náungi tók hiklaust í sama
streng og var ekkert að skafa utan af því, enda
tíðrætt um „the yellow joumalism or press“
þennan æsifréttaflutning, sem hafði sett svo
sterkan svip á öll blöð og rit í eigu W.R. He-
arsts.
Athafnasvið hans þekkti í rauninni lítil sem
engin takmörk. Snemma á þriðja áratugnum
stofnaði hann Cosmopolitan-fyrirtækið til að
framleiða bæði stuttar fréttamyndir svo og
kvikmyndir í fullri lengd. Brátt vora bæki-
stöðvar þess fluttar til Hollywood, þar sem He-
arst myndaði bandalag með kvikmyndajöfrin-
um Louis B. Mayer hjá Metro-Goldwyn-Mayer
og stóð það allt til 1935. Um eignir W.R. He-
arsts mætti skrifa langt mál, hér verður aðeins
fátt eitt talið upp lesendum til fróðleiks. Auk
allra dagblaðanna og tímaritanna átti hann 7
búgarða eða stórbýli, 15 námur, 3 kastala (þar
af einn á Englandi) og fasteignir hans í New
York einni voru metnar á 38 milljónir dala.
W.R. Hearst var það mikið metnaðar- eða
réttara sagt hégómamál að bjóða heim til sín
nafntoguðu samtíðarfólki, fólki úr ólíkustu
stéttum, flugköppunum Charles Lindbergh og
Amelíu Earhart, hertoganum og hertogaynj-
unni af Windsor, tennisstjömunum Bill Tilden
og Alice Mable, kvikmyndajöfrunum Irving
Thalberg, Louis B. Mayer, Harry Rapf, Poul
Bem og Warnerbræðrunum, stjórnmálamönn-
unum Fiorella Laguardia, Jimmy Walker, Cal-
vin og Grace Coolidge og Winston Churchill,
rithöfundunum G.B. Shaw, Aldous Huxley og
H.G. Wells, kvikmyndahandritahöfundunum
Frances Marion, Herman Mankiewics og
Charles Lederer og kvikmyndastjörnunum
Gretu Garbo, Jean Harlow, William Powell,
Gloria Swanson, Buster Keaton, Leslie
Howard, Cary Grant, Clark Gable, Carole
Lombard, Loretta Young, Dolores del Rio,
Charlie Chaplin, James Stewart, Joan Craw-
ford, Douglas Fairbanks, Jr, David Niven,
Harpo Marx og mörgum fleiri.
Um þennan óvenjulega mann, þ.e.a.s. W.R.
Hearst, og kastala hans á Töfrahæðum var
gerð kvikmyndin Kane ríkisborgari, sem
markaði tímamót í kvikmyndasögunni, enda að
margra dómi ein af tíu bestu myndum, er
framleiddar hafa verið í heiminum. Hún var
m.a. lofsungin fyrir snilldariök á viðfangsefn-
inu, afburðaframmistöðu leikendanna, einkum
aðalleikarans Orsons Wells sem var jafnframt
leikstjóri og höfundur kvikmyndahandritsins,
svo og ýmsar velheppnaðar tækninýjungar.
Hér tókst í fyrsta sinn að ná samtímis með
jafngóðri skerpu mynd af leikara í bakgrunni
eins og öðrum í forgranni. Sá galdur hafði
aldrei fyrr verið framinn. Samkomusalurinn í
kvikmyndinni er talinn vera nákvæm eftirlík-
ing af sömu salarkynnum í Hearst-kastala. Það
fór vitanlega ekki fram hjá neinum að kvik-
myndin Kane ríkisborgari var mögnuð ádeilda
á lífsskoðanir, siðvenjur og ekki síst gróða-
hyggju W.R. Hearsts og í vissum skilningi
gagnrýni á amerískt þjóðfélag.
Eitt er víst að myndin fór svo fyrir brjóstið á
W.R. Hearst, að hann gerði allt sem í hans
valdi stóð til að koma í veg fyrir dreifingu
hennar í Bandaríkjunum og því miður tókst
honum það svo vel að hún var ekki sýnd í kvik-
myndahúsum þar í iandi í lengri tíma. Slíkt var
ægivald auðkýfingsins. Með þessu athæfi lagði
hann svo þungan stein í götu Orsons Wells að
þessi afburðasnillingur átti lengi vel ekki upp á
pallborðið hjá kvikmyndajöfrunum í Holly-
wood.'
W.R. Hearst kvaddi þennan heim þ. 14.
ágúst 1951, 88 ára að aldri. Þótt hann væri
mörgum góðum kostum búinn var hann fjarri
því, já, víðsfjarri því að vera alveg gallalaus
eins og dæmin sanna. Hann skildi eftir sig
ótrúleg auðæfi. Erfðaskrá hans upp á 125 síður
var sú lengsta sem nokkurn tíma hafði verið
gerð í Kaliforníu. Árið 1957 færði Hearst-fyrir-
tækið Kaliforníuríki kastalann á Töfrahæðum
að gjöf og var hann svo opnaður almenningi ári
síðar. Marion Davies, kvikmyndastjarnan og
ástkona Hearsts var einn af erfingjunum, en
hún afþakkaði arfinn með þeim orðum, að hún
hefði haft ást á manninum sjálfum en ekki aur-
unum hans. Það var göfugmannlega mælt.
Um það bil fjórum árum eftir andlát W.R.
Hearsts, nánar tiltekið þ. 30. sept. 1955 lést
annar álíka frægur Bandaríkjamaður í hörmu-
legu bílslysi í smábænum Cholame, sem er um
það bil 80-90 km austan við Hearst-kastala á
Töfrahæðum. James Dean ók þar nefnilega á
ákaflega stórt tré með slíkum ofsahraða að
hann beið samstundis bana. Ohætt er að full-
yrða að hann var öllum sönnum leiklistarunn-
endum mikill harmdauði. Með leik sínum í
myndum eins og Uppreisnarseggur án mál-
staðar eða hugsjóna (Rebel Without A Cause)
og Fyrir austan Eden (East of Eden) hefur
hann tvímælalaust reist sjálfum sér minnis-
varða sem blífur. Nú hafa aðrir klókir karlar
átt framkvæðið af því að reisa honum annars
konar minnisvarða með því að byggja veitinga-
hús, sem er áfast við tréð, sem James Dean ók
á í sinni hinstu ökuferð. Illar tungur segja að
þetta hafi ekki eingöngu verið gert til að halda
minningu hans á lofti heldur miklu fremur í
kaldrifjuðu gróðaskyni. Á það vil ég engan dóm
leggja, en margt er með öðrum brag í henni
Ameríku en í löndunum austan Atlantsála.
Við höfðum ómælda ánægju af því að koma
til Salinas, fæðingarbæjar Johns Steinbecks og
skoða Steinbeek-stofnunina, svo og gamla
heimili hans, ljómandi fallegt timburhús í
prýðilegu ástandi þar sem nú er rekin veitinga-
sala. Fyrir framan húsið rákumst við á aldur-
hniginn umrenning (,,hóbóa“), sem ók á undan
sér kerau, hugsanlegum ránsfeng úr stórmark-
aði og í henni var áreiðanlega aleiga hans.
Hann var hinn skrafhreifnasti, sagðist m.a.
hafa verið nákunnugur nóbelshöfundinum
John Steinbeck. Nú væri öldin önnur, nú væri
hann tilbeðinn sem goð á stalli, en í gamla daga
hefðu bæjarbúar haft heldur illan bifur á hon-
um vegna ímyndaðra níðskrifa hans um sára-
saklaust fólk, sem gat engum vörnum við kom-
ið. Einhvern veginn fengum við það hugboð að
hann ætlaðist til að fá smáþóknun fyrir þann
fróðleik, sem hann veitti okkur um aldavin
sinn, John Steinbeck. Það var ekki laust við að
við sæjum hálfpartinn eftir að hafa ekki vikið
einhverju lítilræði að þessum eldhressa ná-
unga.
Hér mætti svo bæta því við að það gekki
ekki alveg þrautalaust að finna John Stein-
beck-húsið. Við spurðum þó nokkra til vegar,
en þeir veittu okkur flestir heldur ófullnægj-
andi leiðsögn. Loksins hittum við náunga, sem
vissi upp á hár hvar Steinbeck-húsið var. Þetta
væri í rauninni ekki í frásögur færandi nema
fyrir þá sök að enginn af þessum mönnum var
mæltur á enska tungu heldur einungis
spænska. Þetta kann að koma ókunnugum
spánskt fyrir sjónir, en ekki heimamönnum í
Kaliforníu, þar sem ótrúlegur fjöldi fólks af
mexikönsku bergi brotið kann aðeins móður-
mál sitt. Menn hafa líka heyrt því fleygt að
Mexikana dreymi um að endurheimta Kali-
forníu, land forí'eðranna, sem að þeirra dómi
var selt í hendur Bandaríkjastjórnar með
smánarlegum sáttmála fyrir aðeins 150 árum.
Litlar líkur eru hins vegar taldar á því að sá
draumur rætist nokkurn tíma. Orækt dæmi
um menningararf Mexíkana þar um slóðir eru
staðarheitin og örnefnin. Los Angeles heitir
t.d. fullu nafni: Nuestra Reina de Los Angeles.
þ.e. - Drottning okkar englanna. Fresno merk-
ir Askur, Los Alamos Aspirnar, Palos Verdes -
Grænu súlurnar eða Grænu meiðarnir, Paso
Robles - Eikarskarð og svona mætti lengi
halda áfram.
Að lokum fáein orð um umferðarmál og
menningu í Bandaríkjunum borin saman við
hegðun okkar íslendinga á akbrautum bæði
innanbæjar og utan. Háttalag okkar er áreið-
anlega ekki upp á marga fiska á alþjóðlegan
mælikvarða. Þótt fágun og smekkvísi Banda-
ríkjamanna, einkum Kaliforníubúa, sé að all-
margra dómi talsverðra bóta vant, þá eiga þeir
hins vegar hrós skilið fyrir umferðarmenningu
sína, sem er tvímælalaust á ákaflega háu stigi.
Umferðarbrot eru fátíð enda eru reglur yfir-
leitt virtar af ökumönnum. Fullt tillit er tekið
til náungans í næsta bíl eða annarra í umferð-
inni. Stefnuljós eru t.d. alltaf gefin í tæka tíð,
en á íslandi er það hins vegar undii- hælinn
lagt hvenær ökumönnum þóknast að nota þau.
Það væri ekki vanþörf á því að herða verulega
viðurlög við slíkum brotum hér á landi. í fram-
haldi af þessu mætti til fróðleiks geta þess að
það liggur hvorki meira né minna en 1000 dala
(72.000 kr) sekt við því að kasta rusli á þjóð-
veginn í Kaliforníu. Við gætum eflaust mikið af
Bandaríkjamönnum lært á þessu sviði og þeir
aftur af okkur á öðrum sviðum einkum í sam-
bandi við mataræði og smekklegan klæðaburð.
Höfundurinn hefur um árabil rekið málaskóla.
26 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998