Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 6

aldar, án þess að hingað til hafi verið hægt að
eigna ákveðin listaverk, er Bjöm Grímsson,
málari og sýslumaður, d. 1634 eða 1635. Nú
skulu færð rök fyrir því að Bjöm Grímsson hafi
málað þessa gripi fyrir kirkjuna í Bræðratungu.
Bjöm starfaði undir handarjaðri Gísla Hákon-
arsonar lögmanns í Bræðratungu, og virðist
hafa fengið sýslumannsembættið að hans til-
stuðlan. Bjöm er allsstaðar nefndur málari í
heimildum, en litlum sögum fer af stjómsýslu-
störfum hans.
Sú staðreynd að Bjöm málari starfaði undir
handarjaðri Gísla Hákonarsonar lögmanns
myndi ekki nægja ein og sér til þess að sanna að
hann sé höfundur listgripanna úr Bræðratungu-
kirkju. Pað þarf að koma meira til. Og nú vill svo
til að varðveist hafa Jónsbókarhandrit frá upp-
hafi 17. aldar með myndum eftir Bjöm. (Uldall
320,4to og Gl. Kgl. Sml. 3274 a,4to). Fyrra hand-
ritið skrifaði Bjöm árið 1603 fyrir systur sýna
Höllu eins og ritað er á titilsíðu, en það síðara,
sem er mun glæsilegra, gæti hann hafa gert um
1614, en það ártal er á bókarkápunni. Halldór
Hermannsson taldi það glæsilegast íslenskra
handrita frá síðari öldum.5 Myndimar þar em
margar stórar og málaðar af mikilli kunnáttu.
Upphafsstafimir í byi'jun kafla era í gotneskum
st£l, en titilsíðan er með renesansskrauti og
fangamariri Kristjáns fjórða Danakonungs.
Mannamyndimar eru sumar hverjar holdmikl-
ar og klæðafellingar og máluð tjöld íburðarmik-
il, hkt og á málaða stólnum, en mest er um vert
er, að andlitsmyndimar era nauðalíkar þeim á
predikunarstólnum úr Bræðratungukirkju.
Handbragðið leynir sér ekld. En fleira tengir
Bjöm Grímsson Bræðratungu og Hlíðarenda.
Halldór Hermannsson fjallaði um þessi handrit
árið 1940 og kemst þar að þeirri niðurstöðu að
Gísli Hákonarson hafi sennilega gefið Þóranni
Jónsdóttur frænku sinni Jónsbókarhandritið •
nýskrifað og skreytt í brúðargjöf þegar hún
giftist Sigurði Oddssyni, biskups Einarssonar,
árið 1613 eða 1614.6
Fleira er athyglisvert við þennan málaða
predikunarstól. Arið 1630 var haldið mikið og
frægt brúðkaup I Bræðratungu, þegar Gísli gaf
Þorláki biskupi Skúlasyni Kristínu dóttur sína.
Þekkt er sú saga er Þorlákur Hólabiskup bað
Kristínar, en hún var þá þegar heitbundin Egg-
erti Bjömssyni ríka á Skarði, og voru þeir feðg-
ar, Bjöm sýslumaður og Eggert, komnir á ferð
að vitja ráðsins. Gísli lögmaður vildi ekki frávísa
biskupi, reið á móti þeim feðgum, og tjáði hvað
virðuleg væri mágsemdin við bLskup, bauð Egg-
ert yngri dóttur sína, þá hún væri gjaívaxta, og
talaði svo um fyrir þeim feðgum, að þeir létu sér
vel líka. Biskup skyldi fá Kristínar, gekk sá
ráðahagur saman og var brúðkaupið haldið
sama ár. Kaupmáli þeirra Þorláks og Kristínar
Ljósmynd: Þjóðminjasafn íslands.
Mynd á predikunarstól úr Bræðratungukirkju eftir Björn Grímsson málara og sýslumann.
Vffp fijnfautnm C
Ljósmynd: Stofnun Árna Magnússonar.
Mynd úr Jónsbókarhandriti eftir Björn Grímsson málara
(GI.Kgl.Sml.3274 a,4to).
íuttiömíc
Ljósmynd: Stofnun Árna Magnússonar.
Titilsíða Jónsbókarhandrits eftir Björn Grímsson málara
(GI.Kgl.Sml.3274 a,4to)
er skráður 31. júlí 1630. Tii er iýsing af þessari
brúðkaupsveislu í Bræðratungu, „veitti lögmað-
ur hið stórmannlegasta, svo ei hefur brúðkaup á
þeim tímum verið ríkmannlegra hér. Var þá
mikill uppgangur og virðing Gísla lögmanns.“7
Aitarið og predikunarstóllinn hafa trúlega verið
nýlegir gripir í Bræðratungukirkju þegar
brúðkaupið för fram, ef þeir hafa ekld beinHnis
verið smíðaðir og málaðir sérstaklega fyrir
brúðkaupið.
Bjöm Grímsson mun vera fæddur um 1575 og
dáinn 1634/1635. Hann var sonur séra Gríms
Skúlasonar í Hrana, sem einnig var þekktur
skrifari og hafa varðveist eftir hann mynd-
skreyttar lögbækur. Lítið er vitað um feril
Bjöms, en þó er skjalfest að hann sigldi til Ham-
borgar árið 1597 og dvaldist þar um einhvem
tíma hjá tengdafólki systur sinnar.8 Menn hafa
talið að hann hafi fengið einhverja tilsögn í mál-
araiist þar. Eftir heimkomuna frá Þýskalandi
hlýtur Bjöm að hafa haft atvinnu af því að skrifa
og lýsa handrit og mála, því hann virðist ekki
fara að sinná stjómsýslustörfum fyrr en löngu
síðar. Hann mun hafa fengið Ámesþing eftir
Einar Hákonarson sýslumann, bróður Gísla Há-
konarsonar, árið 1628 og haldið því til 1633, eða
til dauðadags 1634/1635. Augljóst er að Bjöm
hefur verið umboðsmaður Gísla Hákonarsonar
lögmanns, og starfað undir einskonar vemdar-
væng hans. Bjöm kvæntist ekki, og virðist ekki
hafa stýrt búi sjálfur. Hann mun þó hafa eignast
son, Þorstein, er varð prestur að Utskálum, og
er frásögn af tildrögum að getnaði hans þekkt í
heimildum. Þar segir að Bjöm hafi eitt sinn ver-
ið staddur á Hlíðarenda um vetur, þá gerði
mikla snjóleysingu. „Heimti hann þá hest sinn
úr húsi með ákafa, og bað um fylgdarmann.
Lézt eiga nauðsynjaerindi til Höllu systur sinn-
ar í Skóga austur; komst um kvöldiðyfír Mark-
arfljót og önnw vatnsföll, er mönnum sýndust
ófær, ímikluregni ogleysingu tiISkóga, ogbað
HöUu systw sína búa sér rúm í kirkjunni, og
senda sér þangað vinnukonu hennar til gamans.
Kvaðþað vera forlögsín, aðgeta þarson. Mundi
sá verða prestm; ef hann væri getinn í helgum
stað. Halla gerði sem hann beiddi. Björn var þar
um hríð og fór burt síðan. Vinnukonan varð
þunguð og ól áðwnefndan Þorstein prest. Mein-
ast að þetta hafí tilborið nálægt 1612. Ekki er
þess getið að Björn væri við konu kendur eptir
néáður
Þekkt verk eftir Bjöm Grímsson hafa til
þessa aðeins verið myndir í handritum, en hér
er því haldið fram að hann sé einnig höfundur
myndanna á predikunarstólnum úr Bræðra-
tungukirkju. Verði hægt að sanna það óyggj-
andi rökum er ljóst, að þessi málverk era elstu
varðveittu málverkin í Þjóðminjasafninu eftir ís-
lenskan nafngreindan málara og því allrar at-
hygli verð sem slík.
Þessir þrír listamenn, sem hér hafa verið
kynntir, era meðal þeirra nær 30 myndlistar-
manna frá fyrri öldum sem eiga verk varðveitt í
Þjóðminjasafni íslands. Meirihluti þeirra virðist
hafa unnið að listinni ásamt búskap, en þó hafa
þeir verið til, sem hafa haft listina að aðalbú-
grein. Margir tengdust helstu höfðingjaættum
landsins, einkum á fyrri hluta þessa tímabils.
Rúmlega helmingur þeirra hlaut Ustmenntun
eða starfsþjálfun í útlöndum.
Niðurstaða könnunar minnar varð sú, að
kirkjan hafi haldið áfram að vera helsti hvati
listsköpunnar í landinu, jafnt eftir siðaskipti,
sem fyrir þau. Við bættist, að höfðingjar efldust
í skjóH konungsvaldsins, og urðu margir miklir
stuðningsmenn lista á 16., 17. og 18. öld. Hin eig-
inlega breyting verður ekki fyrr en í lok 18. ald-
ar. Biskupsstólamir berjast þá í bökkum, og
vora ekki lengur gróðrarstía Hstsköpunar.
Ahugi og geta veraldlegra höfðingja að prýða
kirkjur og híbýli listmunum virðist og hafa dvín-
að. Þetta helst í hendur við almennar þjóðfé-
lagsbreytingar í landinu, - Hstin er ekki ein-
angrað fyrirbæri. Á 19. öldinni virðist öH orka
manna hafa beinst að sjálfstæðisbaráttunni.
Þeir Islendingar, sem höfðu leitað sér
listmenntunar í útlöndum í lok 18. aldar, eins og
séra Sæmundur Hólm og Gunnlaugur Briem
sýslumaður, snera við blaðinu og sinntu Hstinni
lítið sem ekkert eftir heimkomuna til íslands.
Og Rafn Svarfdalín ílentist ytra. Um miðja öld-
ina komu heim Sigurður málari Guðmundsson,
Þorsteinn Guðmundsson og Helgi Sigurðsson.
Þeir vora allir í listnámi ytra um lengri eða
skemmri tíma, en minna varð úr Ustsköpun
þeirra en efni stóðu til í upphafi. íslenskt samfé-
lag var ekki tilbúið að taka við þeim, og kirkjan
var ekki lengur það afl sem hlúði að skapandi
Ustamönnum.
Þegar hins vegar framkvöðlamir, sem svo
hafa verið nefndir, Þórarinn B. Þorláksson, Ás-
grímur, Jón Stefánsson og Kjarval, komu heim
frá útlöndum í upphafi þessarar aldar, varð hér
til vísir að borgaralegu samfélagi. Þeir urðu
hluti af nýrri sýn íslendinga á þetta samfélag.
Þeir komu til starfa á sama tíma og Reykvíking-
ar eignuðust sitt fyrsta leikhús og fyrstu hljóm-
sveitimar létu í sér heyra. Þeir stigu fram á
sviðið þegar nútímamyndlist var að þróast og
verða til úti í hinum stóra heimi. Þeir vora fyrstu
myndlistarmennimir sem störfuðu á íslandi
óháðir kirkjunni, þeir fyrstu í 900 ára sögu
myndlistar í landinu, ef miða skal við þá íslensku
Hstmuni sem varðveist hafa. Ekki hefur varð-
veist eldri myndHst á íslandi en sú sem hefst
með komu kristni og kirkju um árið 1000.
Landsmenn urðu þá þátttakendur í evrópskri
heimsmenningu með öllum þeim tengslum sem
kirkjan bauð og boðaði. Þetta stóð svo, eins og
við höfum séð, fram eftir öldum, og hélst í hend-
ur við þjóðfélagsþróunina. Við siðaskipti urðu
áherslubreytingar, en ekki skil, kirkjan var enn
sem fyrr skjól listarinnar. En það skjól varð
hlífðarminna þegar leið á 18. öldina og á nít-
jándu öld var íslenskt samfélag ekki tilbúið að
hlúa að og njóta listsköpunar. Það gerðist ekki
fyrr en um aldamótin, þegar vísir að borgara-
legu samfélagi varð til og listinni voru sköpuð ný
skilyrði. Það var þá aftur staðfesting þess að
samfélag getur ekki án Ustar verið. MyndHstin
er ævinlega endurspeglun samfélagsins og eru
hinar öru breytingar í myndlist 20. aldar þar
skýrt vitni.
Heimildir:
1 I’jóO.skjalasafn íslands, Bps. A-II, 7, s. 58.
2 Kristján Eldjárn, Hundrað ár í I»jóöminjasafni, Reykja-
vík 1963,65. þáttur.
3 EHen Marie Magerny, munnlegar upplýsingar 23. aprfl
1999.
4 Þjóðskjalasafn íslands. Bps. A~n, 7 s. 103-104.
5 Halldór Hermannsson, „Illuminatcd Manuscripts of the
Jónsbók.“ Islandica XXVIII, New York 1940, s. 20.
6 Sama heimild, s. 22.
7 Bogi Bcncdiktsson, Sýslumannaæfir IV, Reylgavfli
1909-1915, s. 278.
8 Friederike Christiane Koch, Islánder in Hamburg 1520-
1662, Hamborg 1995, s. 121.
9 Bogi Benediktsson, Sýslumannaæfir IV, Reykjavík
1909-1915, s, 280.
Höfundur er listfræðingur við Þjóðminjasafn ís-
lands og hefur nýlega lokið MA-prófi í sagnfræði
við Hóskóla íslands, þar sem höfuðverkefnið var
um myndlistarmenn fyrri alda ó íslandi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999