Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Síða 29

bók þeirra Eggerts Ólafssonar og Bjarna
Pálssonar, sem fóru rannsóknarferðir um ís-
land á árunum 1752-1757. Bókin kom út á
dönsku árið 1772, en á íslenzku í þýðingu
Steindórs Steindórssonar frá Hlöðum árið
1943. Eggert og Bjarni minnast nokkuð á
spilamennsku íslendinga. Um alkort segir
svo í þýðingu Steindórs, þegar þeir hafa
nefnt nokkur spil, sem þekkjast annars stað-
ar: „Hins vegar eru alkort, handkurra
(Hand-Karrer), trúspil, pamfíll (Pamphile)
o.fl. aðeins iðkuð hér.“ Engin lýsing er á
þessum spilum, einungis tekið fram, að þeh’
þekki þau ekki annars staðai' frá.
í mánaðarritinu Sunnanfara, IX. árgangi
(1902), er gamansaga, sem nefnist Gullhúsið
kóngsins og drengirnir. Er sagan eignuð sr.
Búa Jónssyni (1804-1848) og mun vera frá
um 1830. Sr. Búi var fæddur í Dalasýslu, en
alinn upp í Hvammi í Norðurárdal. Dvaldist
hann að mestu leyti á Vesturlandi og var síð-
ast prestur og prófastur á Prestsbakka í
Hrútafirði. Segir í Sunnanfara, að sagan
„virðist tilbúin meðfram af gletni við Bjarna
riddara Sívertsen (d. 1833), er litið mun hafa
nokkuð á sig og verið ef til vill dálítið raup-
samur“. Bjarni riddari var dugmikill kaup-
maður og útgerðarmaður í Hafnarfirði og var
oft í förum til Kaupmannahafnar. Alkort er
nefnt á tveimur stöðum í sögunni. Á fyrri
staðnum segir svo: „Oft og tíðum voru það
skemtisögur Bjarna, að segja löndum sínum
frá því, hve lipurlega sér hefði tekist að
kenna konungi, drotningu og ráðgjöfum ís-
lenzkt „alkort“, enda kunni Bjarni það spil
mörgum betur, þótt aldrei væri hann sakað-
ur um, að hnupla úr stokknum eða gægjast í
spil.“ Hitt dæmið hljóðar svo: „Um þessar
mundir sat konungur og drotning í höllinni
og voru að spila alkort við þá Stemann og
Örsted.“ „Hvað er þetta?“ segir konungur.“
„Mér heyi’ðist eins og hó.“ „Hvaða heimska
heillin mín!“ svarar drotningin; æ, spilaðu
besefa út; þeir ætla að múka!“ Hann á engan
besefa!“ svarar Örsted; „hérna er tíuglkóng-
urinn og fjórir besefarnir: hefir þú ekki tvist-
inn og átturnar, Stemann?“ „Nei, ekki verður
af því!“ sagði drotning. Hérna er tvisturinn,
en maðurinn minn mun hafa áttuna, og það
eru þá ekki nema vesalir fimm, sem þið fáið
fyrh’ spilið; þú ert einlægt að hlusta, heillin
mín, og hugsar ekki um spilin!"
Þannig segir frá alkorti í þessari gaman-
sögu. Ljóst er, að höfundur hennar hefur
kunnað góð skil á þessu forna spili, og ýmis-
legt virðist mega lesa af orðalaginu um gang
spilsins. Þar er talað um íslenzkt „alkort“.
Hér mætti e.t.v. láta sér detta í hug, að höf-
undur hafi haft eitthvert hugboð um, að al-
kort væri séríslenzkt spil. Þá virðist koma
hér fram, að bísefa mætti slá út á bert borð,
þ.e. án þess að spilamaður hafi áður fengið
slag með einhverju háspili. Svo er talað um
tígulkóng og fjóra bísefa, en ekkert er
minnzt á meistaramúk í því sambandi eða
það, að þá yrði ekki spilað lengur úr spilinu.
Ásar koma ekki heldur hér við sögu í stað
bísefanna.
Sé rétt til getið, að sr. Búi Jónsson hafi
sett þessa gamansögu saman, hefur alkort í
þeirri mynd, sem lýst er að nokkru í sögunni,
þekkzt um einhvern hluta Vesturlands. Ann-
ars hefði þetta orðalag tæplega komið fram.
Jónas Hallgrímsson skáld (1807-1845) hef-
ur lært alkort norður í Öxnadal, því að hann
kemst m.a. svo að orði í bréfi, þar sem hann
segir vini sínum í Kaupmannahöfn frá vetr-
ardvöl sinni í Reykjavík 1831-1832: „Ég hefi
svona brúkað einstaka fríkvöld til að spila al-
kort eða syngja eða skrafa og spauga við
kunningjafólkið." Annað segir Jónas ekki um
alkortið.
Þá er heimild um alkort í skáldsögu Jóns
Thoroddsens, Pilti og stúlku, sem kom fyrst
út árið 1850. Þar lætur hann sögupersónur
sínar spila alkoi’t. Er ljóst af þeirri lýsingu
og nöfnum, sem þar koma fram og koma
heim við það, sem hér hefur þegar verið sagt,
að Jón hefur þekkt vel til alkortsins, þótt
hann lýsi því ekki mjög nákvæmlega.
Gleggsta lýsing á alkorti, sem eg veit um á
prenti, er í hinu gagnmerka riti Ólafs Davíðs-
sonar, Islenzkar gátur, skemtanir, vikivakar
og þulur, sem út kom í Kaupmannahöfn á ár-
unum 1887 til 1903. í öðru bindi þessa rits
fjallar Ólafur sérstaklega um spil á 321.-341.
bls. Þar rekur hann þær heimildir, sem hann
þekkir um spil og spilamennsku á Islandi.
Ekki virðist Ólafur hafa haft miklar mætur á
spilum, svo sem fram kemur í ummælum
hans. Hann bendir á, að spil og spilamennska
séu „lángt í frá því að vera íslenzk að upp-
runa“. Honum þykir samt ekki rétt að ganga
þegjandi fram hjá þeim í bók sinni, „því þau
eru skemtan sú, sem er höfð mest um hönd á
íslandi á vorum dögum, þótt skömm sé frá
að segja.“ Síðan heldur hann áfram og segir:
„Sum spil hafa líka tíðkast svo leingi á ís-
landi, að það er kominn alveg þjóðlegur blær
á þau, og auk þess kvað einstaka spil vera
innlent." Vitnar hann í Ferðabók þeirra Egg-
erts og Bjarna og ummæla þeirra um það, að
Um síðustu aldamót spilaði fólk alkort, ekki sízt á jólunum. Freydís Kristjánsdóttir teiknari sér þannig fyrir sér jólaboð um 1900, þar sem alkort er
spilað. Þá voru margvísleg tímamót, m.a. þau, að sumar ungu stúlkurnar fóru að ganga í „dönskum búningi" og voru ekki allir jafn hrifnir af því.
alkortið sé innlent spil ásamt handkui’ru og
trú.
Ólafur Davíðsson segir frá ýmsum afbrigð-
um alkorts í bók sinni. Vitnar hann þar í
nokkra menn, sem voru honum samtíða í
Kaupmannahöfn og úr ýmsum landshlutum.
Er ljóst af ummælum þeiira, að alkort hefur
verið þekkt og spilað víðs vegar um land allt
fram á seinni hluta 19. aldar. Hér er rétt að
vitna orðrétt í rit Ólafs. Hann segir:
„Fyrst skal frægan telja og kemur þá al-
kortið fyrst til sögunnar. Nafnið hefir að vísu
útlendan keim, en þó mun það vera með
elztu spilum á íslandi, og víst er það, að al-
kort var spilað allra spila mest í gamla daga,
en nú má kalla að það sé alveg lagt niður, að
minsta kosti þar sem eg þekki til. Það er því
ekki seinna vænna að lýsa þvi, því hætt er
við, að spilareglurnar gleymist, þegar hætt
er að spila það.“
Ólafur segir, að til sé „tvenns konar alkort,
fjögi’amannaalkort og tveggjamannaalkort,
en bæði eru þau svo að segja alveg eins, og
auk þess er fjögra manna alkort aðalspilið".
Þess vegna kýs hann að lýsa aðeins því spili.
Hann vitnar ekki heldur í neinn heimildar-
mann, sem spilað hefur tveggjamannaalkort.
Ég vil einnig taka það skýrt fram, að ég
heyrði aldrei talað um tveggjamannaalkort í
fjölskyldu minni, svo að það hefur örugglega
ekki þekkzt hjá ættfólki mínu eystra. Má því
líklegt þykja, að það hafi lítið eða ekkert ver-
ið spilað í Vestur-Skaftafellssýslu a.m.k. um
og eftir síðustu aldamót.
Hér má skjóta því að, að Eiríkur Ólafsson
á Brúnum undir Eyjafjöllum (1826-1900)
nefnir í Lítilli ferðasögu, sem út kom í fyrsta
skipti árið 1878, tveggja manna alkort, en
raunar í allt öðru sambandi. Á hann þá við
samband karls og konu, þ.e. að spila tveggja
manna alkort, sem leiði til barnsgetnaðar.
Ummæli Ólafs Davíðssonar benda eindreg-
ið til þess, að alkort hafi verið horfið úr
skemmtanalífi fólks á þeim slóðum, þar sem
hann þekkti til, þ.e. í Skagafirði og Eyjafirði,
þegar hann var að alast þar upp á seinni
hluta 19. aldar. Hann var fæddur á Hofi í
Hörgárdal 1862, þar sem faðir hans, síra
Davíð Guðmundsson, var prestur, en hann
var ættaður af Skagaströnd. Móðir Ólafs var
Sigríður, dóttir Ólafs Briems, bónda og
timbuiTneistara á Grund í Eyjafirði. Er
næsta líklegt, að þessir forfeður Ólafs
Davíðssonar hafi kunnað alkort.
Ljóst er hins vegar, að alkort hefur enn
verið spilað á Suðurlandi og eins um Vestur-
land, þegar Ólafur tekur saman kafla sinn
um spilin. Hann getur um nokkra landa sína
af þeim slóðum, sem voru við nám og störf í
Kaupmannahöfn, þegar hann var þar við
nám, og voru heimildarmenn hans um það,
hvernig alkort hafi verið spilað á heimilum
þeirra og ekki sízt um ýmis heiti á spilunum.
Vitnar Ólafur í Þorstein Erlingsson skáld
(1858-1914), sem alinn var upp í Fljótshlíð í
Rangárvallasýslu og því á svipuðu reki og
hann sjálfur. Þorsteinn hefur þannig spilað
eða þekkt alkortið af sínum slóðum. Þá hefur
alkort þekkzt í Árnessýslu, því að Bogi Mel-
steð (1860-1929) sagnfræðingur, sem fæddur
var og uppalinn í Grímsnesi, veitir Ólafi upp-
lýsingar um sérstök nöfn á hjarta- og tígul-
níunum. Eins nefnir Ólafur Sigurð L. Jónas-
son (1827-1908), sem lengi var að-
stoðarmaður í utanríkisráðuneyti Dana.
Sigurður vai’ Húnvetningur að ætt. Kunni
hann skil á ýmsum spilaheitum og gildum
þeirra í alkorti. Hefur alkortið því verið spil-
að í Húnavatnssýslum fyrir miðja 19. öld. Þá
nafngreinir Ólafur Magnús Ásgeirsson stud.
med. (1863-1902), en hann var ættaður úr
Seyðisfirði við Isafjarðardjúp og varð síðast
læknir á Þingeyri. Alkortið hefur því einnig
verið þekkt á Vestfjörðum á þessum árum.
Engin heimild kemur fram í riti Ólafs um
alkort á Austurlandi, en það segir vitaskuld
ekkert um útbreiðslu spilsins. Olafur nefnir
t.d. ekkert um spilið í Skaftafellssýslum, en
af því, sem þegar hefur verið sagt, hefur það
einmitt verið vel þekkt og töluvert spilað um
mestan hluta Vestur-Skaftafellssýslu um það
leyti, sem Ólafur semur rit sitt.
Við samanburð á því, sem ég lærði um
spilagildin, og því, sem segir hjá Ólafi Dav-
íðssyni, koma nokkur frávik í ljós, sem rétt
er að greina hér frá.
Ég lærði það, að sexin eða póstarnir öðru
nafni væru lægstu spilin. Það hefur Ólafur
líka eftir Sigurði L. Jónassyni, svo að sú
regla hefur þá verið þekkt í Húnavatnssýsl-
um. Svo var einnig í Skagafirði, svo sem
kemur fram síðar í grein minni.
Ólafur segir hins vegar og hefur það trú-
lega eftir einhverjum heimildaiTnanna sinna,
að átturnar (nema að sjálfsögðu spaðaáttan),
sem nefndust fríður, væru lægstar. Til þess
bendir einnig orðalag, sem Ólafur hefur úr
ljóðabók sr. Ögmundar Sigurðssonar, Ög-
mundargétu, 159. bls., sem út kom árið 1832.
Prestur endar bók sína með þessu erindi:
„Mitt hér þrytr þundar víný því vil ég nú^.
frétta:/ Hvprnin gaf eg þér góðin mín?/
gi’einðú mér hið rétta!/ A brjóst hvpr hringa-
fljóð sér slær/ slæmt gaf hann mér óþokk-
inn./ Jeg er ekki fríðufær / fáið þið mér
stokkinn!" M öllu orðalagi vísunnar er ljóst,
að sr. Ögmundur á hér við alkortið. Þetta
bendir til þess, að menn hafi ekki einu sinni
mátt hafa sex til þess að eiga rétt á stokkn-
um, þar sem hann vandist alkorti. Ekki er
ólíklegt, að það hafi verið í Árnessýslu, en
hann var ættaður þaðan.
Mörg þeirra nafna, sem Ólafur hefur í riti
sínu, kannast ég tæplega eða ekki við úr
mínu umhverfi.
Eitt nafn lærði ég þó á laufafjarkanum,
sem Ólafur nefnir ekki. Er það glennir. Var
nokkuð algengt að grípa til þess orðs og þá í
gamansömum tón, eins og mun hafa verið urn
flest þau nöfn, sem koma fram hjá Ólafi.
Þá er mér minnisstætt nafn á spaðaátt-
unni, sem ég heyrði aðeins einn mann nota
og það í eina skiptið, sem hann spilaði við
okkur alkort á Sjafnargötunni. Hann kallaði
hana magapínu. Þessi maður var Árni Árna-
son, sem lengi var dómkirkjuvörður í
Reykjavík (1874-1961). Hann var sveitungi
föður míns austan úr Meðallandi og mikill
kunningsskapur milli þeirra, meðan báðir
lifðu. Árni hefur örugglega lært alkort í Með-
allandi. Vafalaust hefur spilið oft borið á
góma milli þeirra sveitunganna. Varð það til
þess, að foreldrar mínir buðu Árna eitt sinn í
kvöldmat, 'og var alkort síðan spilað á efti^
fram eftir kvöldinu. Þá notaði Árni nafnið
magapína um spaðaáttuna, en það nafn höfð-
um við ekki heyrt áður. Mun mér hafa orðið
þetta nafn ekki sízt minnisstætt fyrir það, að
foreldrar mínir könnuðust ekki heldur við
það. Mig minnir, að Árni hafi einnig kallað
€
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 29