Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Page 31

okkur var ekki bannað það.“ En svo bætir
hann við: „En allir kannast við söguna um
það, þegar tígulkóngarnir verða tveir í al-
kortinu. Tígulkóngurinn er æðsta spilið, og
þá er kölski sjálfur kominn í spilið, og þá ríð-
ur á, að hætt sé, áður en allt sekkur."
Hér get ég þessara ummæla Indriða ein-
ungis vegna þess, að sú venja var líka ófrá-
víkjanleg á heimili foreldra minna að spila
ekki á jólanóttina. Hygg ég, að svo hafi einn-
ig verið hjá forfeðrum mínum í Vestur-
Skaftafellssýslu. Vera má, að einhverjir hafi
tnáað því, að „sá gamli“ kæmi í alkortið, ef
spilað væri á jólanóttina, en á mínu heimili
var það örugglega sjálft helgihaldið, sem
bannaði spilamennskuna á aðfangadagskvöld
og jólanótt.
Indriða Einarssyni varð alkortið að yrkis-
efni, þegar hann samdi leikrit sitt, Nýárs-
nóttina, fyrir skólasveina Latínuskólans, 19
ára garnall. Það kom síðan fyrst á prent árið
1872. í þriðja þætti, sem gerist í baðstofu í
sveit á gamlaárskvöldi, lætur Indriði fólkið
vera að spila alkort. Par kemur ýmislegt
fram um spilavenjur og nöfn spila, sem hann
hlýtur að hafa vanizt norður í Skagafirði.
Sjálfur lék hann Guðmund í þessari spila-
„senu“ í Latínuskólanum. Hann segir við
Siggu, sem greip í spilið á móti honum, þar
sem Grímur verzlunarmaður hafði brugðið
sér frá: „En spilaðu nú vel, stelpan þín; ég
vil ekki tapa. - Áttu góð spil, Sigga, sýndu
mér karlinn!" Karlinn var tígulkóngurinn, og
það mun hafa tíðkazt sums staðar, að spila-
menn sýndu hann mótspilamanni sínum, og
raunar sýndu aðrir spilamenn hverjir öðrum
efstu spil sitt. Það lætur Indriði einnig ger-
ast hér. Þá lætur hann Siggu, sem var í for-
hönd, slá út tveimur spilum og segja: „Hérna
eru tveir bísefar." Ljóst er af því, að sá sið-
ur, sem sr. Þorkell á Reynivöllum talar um,
að forhandarmaður mátti slá út bísefum á
bert borð, eins og kallað var, hefur þekkzt
vel í Skagafirði. Þegar Sigga slær bísefunum
út, segir Anna: „Og hérna Naglajórunn og
Langabrúnkolla í þá. Ég held það sé nógu
gott.“ Guðmundur segir síðan: „Eigum við
ekki að reyna að múka, Sigga? Ég á þann
hæsta, og svo veit ég eitthvað um þær
þunnu.“ Sumir kölluðu tígulníuna einmitt
þær þunnu eða þær mjóu, en þau nöfn heyrði
ég aldrei hjá mínu fólki. Indriði heldur spil-
inu svo áfram. Sigga svarar: „Þá skulum við
reyna að múka.“ Guðmundur tekui- undir
það: „Ég held við höfum eitthvað til þess,
hérna er tígulkóngurinn, komdu með tvistinn
og fjarkann, Sigga. (Sigga gerír það.) Eigið
þið spaðaátturnar, systur? Við erum búin að
fá fimm. Þá segir Margi-ét: „Æ, hvaða bölvað
stand! Þið eruð búin að múka. - Hingað og
ekki lengra, því að hér eru spaðaátturnar."
í þriðju útgáfu Nýársnæturinnar árið 1950
ritar dóttir Indriða, Eufemia Waage, for-
málsorð og kemst þá svo að orði um þessa
spilasenu: „Nýjársnóttin" var auðvitað söng-
leikur að þeirrar tíðar hætti. Heldur mun
pabba hafa þótt þetta ungæðisleg ritgerð síð-
ar meir, því að eg man eftir því, að við
krakkarnir máttum aldrei fara með neinn af
þessum söngvum, svo að pabbi heyrði. Samt
voru góðir kaflar í henni, svo sem spilasenan
í 3ja þætti, sem leikendurnir voru alltaf vanir
að horfa á, þegar eg var þar meðleikandi.
Þykir það alltaf eins konar traustsyfirlýsing
á leiki'itum." Ummæli frú Eufemíu benda
einmitt til þess, að þetta gamla spil, alkortið,
hafi vakið nokkra forvitni hjá þeim leikurum,
sem kunnu það ekki, en trúlega haft ein-
hverjar spurnir af því.
Mér þykir næsta líklegt, að alkort hafi
verið spilað um allt land, þegar það „var upp
á sitt bezta“, þótt heimildir skorti úr ýmsum
stöðum.
Úr Austur-Skaftafellssýslu hef ég aðeins
rekizt á eina heimild um það, að alkort hafi
verið spilað eitthvað á þeim slóðum fram á
þessa öld. Gunnar Benediktsson rithöfundur
(1892-1981), sem fæddur var í Einholti á
Mýi-um, ritaði endurminningar á efri árum
sínum. Nefndust þær I flaumi lífsins fljóta
og komu út árið 1977. Þar minnist hann á al-
kort með þessum orðum: „Oft heyi'ði ég talað
um alkort sem nokkuð merkilegt spil. Mig
rámar aðeins í, að annaðhvort hafi ég tekið
þátt í að spila það eða að minnsta kosti feng-
ið fræðslu um gang þess og gildisröðun ein-
stakra spila sem var næsta flókin. En nú er
mér sú fræðsla með öllu glötuð.“ Ummæli
Gunnars benda eindregið til þess, að alkort
hafi verið spilað eitthvað á heimaslóðum
hans um og eftir síðustu aldamót. En tæp-
lega hefur það verið mikið, eftir að hann óx
úr grasi, úr því hann hafði alveg gleymt spil-
inu, þegar hann skrifaði framangreind orð.
Hjá Olafi Davíðssyni kom fram, að alkort
þekktist í Gi'ímsnesi í Árnessýslu. Önnur
heimild frá svipuðum tíma er til úr fórum
Þorvalds Thoroddsens, sem ferðaðist um ls-
land á síðustu áratugum 19. aldar. Er hún
frá árinu 1882 og komin frá Ögmundi Sig-
urðssyni, fylgdarmanni Þoi'valds, síðar skóla-
stjóra Flesnsborgarskólans í Hafnarllrði.
KQRN-
BRUÐUR
SMÁSAGA EFTIR ÞORVARÐ HELGASON
Ögmundur var alinn upp í Ölfusi og Grafn-
ingi. Hann minnist á spilamennsku um jól og
áramót og segir orðrétt: „Öll jólakvöldin var
spiluð Whist, l’homber eða marías, sjaldan
púkk eða alkort.“ Ljóst er af þessu orðalagi,
að alkortið hefur verið að hverfa úr þessum
sveitum á dögum Ögmundar þar eystra.
Ég hef fundið eina heimild úr Árnessýslu
frá þessari öld. Böðvar Magnússon, bóndi á
Laugarvatni í Laugardal (1877-1966) ritaði
endurminningar sínar, sem hann nefndi
Undir tindum og komu út árið 1953. Hann
segir að krakkarnir hafi mikið spilað á spil
og nefnir þau helztu og m.a. alkortið. Én
hann segist vera búinn að gleyma þeim. Hér
höfum við samt staðfestingu á því, að alkort
hafi verið spilað eitthvað í Laugardal um síð-
ustu aldamót.
Framar í þessari grein hefur komið fram,
að einn heimildarmanna Ólafs Davíðssonar
um alkortið var ættaður úr Isafjarðardjúpi. 1
Ársriti Isfirðinga fyrir og um 1960 birtust
æviminningar Hallbjarnar E. Oddssonar.
Hann var fæddur á Langeyranesi á Skarðs-
strönd í Dalasýslu 1867, en ólst að mestu upp
í Gufudal í A.-Barðastrandarsýslu og dvald-
ist mest af ævi sinni á ýmsum stöðum á
Vestfjörðum. Ævisögu sína mun hann hafa
ritað skömmu fyrir 1950. Hann víkur að
gleðskap í Gufudal á jóladagskvöld. Nefnir
hann ýmis spil, sem þar voru spiluð og þá
bæði alkort og treikort. Svo segir hann orð-
rétt: „En heldur var þá gengi þessara spila
tekið að halla, og ný spil farin að vinna sér
meiri hylli, svo sem vist í margskonar mynd-
um og lomber." Þessi ummæli Hallbjarnar
verða ekki skilin á annan veg en þann, að al-
kortið hafi verið mjög á undanhaldi, þegar
hann var að alast upp þar vestra. Þó er Ijóst,
að menn hafa spilað það fram á daga hans
eða fram undir síðustu aldamót.
Enda þótt ég hafi ekki enn rekizt á heim-
ildir um það, að alkort hafi verið spilað um
Austurland, þykir mér næsta líklegt, að
menn hafi einnig þar þekkt eitthvað til þess.
Raunar má skilja orð þeirra Eggerts og
Bjarna um miðja 18. öld svo, að á Austur-
landi hafi menn þekkt „fátt af skemmtunum
og dægradvölum", eins og stendur m.a. í
Ferðabók þeirra. Ekki þarf þetta svo sem að
hafa verið réttur skilningur hjá þeim, þótt
þeir hæli Austfirðingum á hinn bóginn mjög
fyrir það, að „helzta skemmtun þeirra er að
lesa fornsögurnar“. En fróðlegt væri að hafa
spurnir af því, hvort alkort hafi ekki eitthvað
verið spilað um austanvert landið.
Nú hefur alkorti verið lýst, .eins og ég
lærði það, en jafnframt getið þeirra frávika,
sem ég hef fundið hjá Olafi Davíðssyni og
ýmsum öðrum og ég kannast síður eða jafn-
vel ekki við. Vonast ég til, að í þessari sam-
antekt hafi flest komið til skila, sem nú verð-
ur vitað um hið gamla spil, alkortið, sem
hal'ði lengi veitt forfeðrum okkar í sveitum
landsins mikla ánægju á löngum vetrarkvöld-
um. Ekki gerðist það sízt um jól og áramót,
þegar menn gerðu sér ýmislegt til hátíða-
brigða og áttu ekki kost á allri þeirri afjji'ey-
ingu, sem við eigum völ á í lok 20. aldar.
Mér er óhætt að endurtaka það, sem þeg-
ar hefur komið fram, að alkort er hið
skemmtilegasta spil. Ég býst líka við, að þau,
sem sóttu leiðbeiningar mínar á liðnum vetri
og spiluðu það við mig, geti borið vitni um
það. Mér virtust þau a.m.k. skemmta sér ág-
ætlega, þegar þau höfðu náð tökum á spilinu.
Nú munu þeir vera fáir, sem enn kunna
nokkur skil á alkorti. Ég hef haft samband
við þann margfróða mann, Þórð Tómasson,
safnvörð í Skógum, og spurt hann um al-
kortið undir Eyjafjöllum. Hann segist hafa
heyi-t foreldra sína tala um alkort frá æsku-
dögum þeirra. Hins vegar hefur hann aldrei
séð það spilað. Bendir þetta til þess, að al-
kortið hafi horfið úr lífi Eyfellinga um eða
fyrir síðustu aldamót.
Þessi grein er skrifuð til þess að segja
sögu alkortsins hér á landi eftir þeim heim-
ildum, sem ég hef fundið, og lýsa því og jafn-
framt í von um að geta vakið áhuga lesenda
á að kynna sér þetta gamla spil. Um leið
vildi ég láta það koma fram, að glæður þess
eru ekki enn alveg kulnaðar með þjóðinni.
Þau, sem lærðu eða rifjuðu upp alkortið
síðastliðinn vetur, tóku þráðinn upp aftur í
nóvember. Trúlega hefði það ekki orðið
nema vegna þess, að þau höfðu haft ánægju
og skemmtun af því að kynnast þessu gamla
spili og vildu ekki gleyma því strax aftur.
Jafnframt var spilið auglýst í blöðum til
þess að gefa öðrum tækifæri til að bætast í
vinahóp alkortsins. Væri vissulega ánægju-
legt, að sá hópur stækkaði til muna á næstu
árum.
Spilamennskan fer fram í Glæsisbæ við
Álfheima. Þar er spilað í félagsheimili Félags
eldri borgara í Iteykjavík og nágrenni, Ás-
byrgi, á hverjum þriðjudegi frá kl. 13.30.
Höfundurinn er fyrrverandi ritstjóri
Orðabókar Hóskólans.
/
EG HUGSA sjaldan um það en
mun samt aldrei gleyma því.
Það var skelfilegt fyrir barn.
Skelfilegt og breytti öllu. Ég,
sem vil helst vera einn og er
það líka oftast, kem samt til
hinna til að sofa, þá slæst ég í
hópinn, deili jafnvel einhverju
með hinum. Ég sef ekki vel ef ég er langt frá
öllum. Ég kysi heldur að vera einn þá líka en
ég treysti mér ekki til þess, sofni ég einhvers
staðar einn og vakna á ég erfitt með að sofna
aftur.
Það var þess vegna sem þeir náðu mér, þeir
gripu okkur sofandi og fóru með okkur - við
vissum fyrst ekki hvert - en komumst að því.
Við, flækingskrakkar, sem urðum að sjá
fyrir okkur sjálfir. Það var ekki alltaf auðvelt.
Þeir, sem unnu saman, náðu oft meiru en sá
sem var einn. Ég veit hvað er að svelta, hvað
er að hungra, dag eftir dag og ég hef læx-t af
reynslu að fara vai-lega þegar svo mat er að
fá.
Ég var smáki-akki þegar það gerðist, samt
ákafur við að kanna umhverfið og hafði lært
að synda. Þegar von var á flóðinu hljóp ég út
til að sjá það koma, fannst það ævintýralegt.
Þau voi-u heima við að festa allt lauslegt og
tína til smálegt ef yfn-gefa þyrfti kofann um
tíma. Ég man að það komu menn til pabba og
sögðu við hann að landið okkar væri á ótrygg-
um stað. Það var gott land og það hafði aldi-ei
flætt hærra en upp fyrir ökkla. Ég fór upp á
háan hól til að hafa góða yfirsýn. Ég sá það
koma eins og brúnleitan vegg, miklu stærri
en ég hafði nokkurn tíma séð áður. Ég yar
lamaður af skelfingu, féll á kné og grét. Ég
vissi strax hvað myndi gei-ast: aldan hrifsaði
allt með sér sem neðar væri, hús, dýr og fólk.
Ég vonaði að hún þx-ifi mig líka með sér; það
þýddi ekkert að i-eyna að synda í flaumnum.
Ég beygði höfuðið niður og beið. Þegar ég leit
upp var vatnið ekki langt frá mér en það náði
ekki til mín. Ég grét mig í svefn á hólnum.
Daginn eftir var mér bjargað af mönnum í
bát. Það var ekkert þai- sem kofinn okkar
hafði staðið, ekkert, ég var einn.
Ég varð flækingskrakki og þurfti að sjá
fyrir mér sjálfur. Það var erfitt en það lærð-
ist. Þar sem bátar leggjast að ei-u góð svæði.
Manni er gefið eitthvað eða maður tekur að
sér sendiferð, erindi og er gefið eitthvað fyrir.
Seinna kynntist ég borginni, skildi fljótt
hvernig hún var skipulögð og þótt ég skildi
ekki áletranirnar átti ég auðvelt með að muna
þær - og smám saman fór ég að skilja þær
líka, því gat ég fullyrt að ég vissi hvar þetta
og þetta stræti væri ef ég sá táknin. Ég fékk
orð á mig fyrir að vera góður sendill. Það var
nokkuð traust tekjulind. En sköpuð tengsl
urðu ol't að engu, veðrum var víst ekki alltaf
að treysta og öll skip komu ekki aftur. Öllum
var sama um skítugan strákhnokka sem eng-
inn varði.
Stundum vildu þeir sem ég kom með skila-
boð til vera góðir við mig. Ég fann að það var
ekki af velvilja til mín, þeir eða þau ætluðu að
ná sér í ódýran vinnukraft. Ég þáði það einu
sinni. Ég átti að sópa, hugsa um blóm, að-
stoða í eldhúsi. Einu sinni kom húsbóndinn að
mér þar sem ég stóð og starði á veggskreyt-
ingu og leti-ið fyrir neðan. Mig langaði að geta
lesið það. Ég var niðux-sokkinn í skoðunina og
uggði ekki að mér. Það var svo sjaldan sem
maður komst í færi við áletranir sem var
hugsanlegt að ráða í vegna tengsla við mynd-
ir. Allt í einu heyri ég sagt fyrir aftan mig: Ef
þú heldur að þú sért hér til að stara á myndir
er það misskilningur. Ég snei-i mér fi-á og lét
mig hverfa. Það var ekki vænlegt að vera
þarna lengur.
Ég fór aftur á flakk, hélt mig samt oft við
staði þar sem bátar komu að, þar var oftast
eitthvað að hafa. En svo kom að því að við
vorum veiddir eins og fuglar, þegai- okkur var
sleppt aftur vorum við í búri, stóru en búri
samt. Ég skoðaði það vandlega til að vita á
hverju við gætum átt von. Við höfðum strax
verið þvegnii' og fengin ný föt og á daginn
*
máttum við leika okkur í stórum fábrotnum
húsagarði. Ég var ekki hár og sá næstum því
ekkert út fyrir. En með því að ganga fast upp
að einum veggnum og teygja sig mátti sjá
hvaða hús stæðu næst þessu húsi. Þegar ég
hafði skoðað vandlega það litla sem ég sá átt-
aði ég mig. Við hlutum að vera inni í stóru
musteri. Slík hús komu okkur lítið við, þau
voi-u fráhrindandi og þeirra var gætt af vörð-
um, við höfðum ekkert þangað að sækja. Og
nú vorum við inni í einu þeirra. Til hvers? Átti
að fórna okkui-? Ég hafði aldrei heyi-t að
strákum væri fórnað. Ég skoðaði leikvöllinn
betur, sérstaklega lág borð sem ég hafði ekki
skeytt um í fyi-stu. Ég sá nú að þar lágu frum-
stæð skriffæri, stíll fyrir leii-plötur, töflur,
teningar og flatir ferningar og hi-ingir og
langt inni á borðinu, þangað sem ég náði ekki
nema teygja mig mjög mikið, voru alvöru **
skriftól, reyrstafir í hylki, spjald með litgróf
og annað í litlum poka. Ég hafði séð til skrif-
ara, vissi hvei'nig þeir báru sig að. Þai-na hjá
voru líka þunnar steinflögur sem ég hafði séð
notaðar ef menn voru að flýta sér, papýrusinn
var ol' dýrmætur til þess. Ég seildist eftir tól-
unum og faldi þau til að geta gripið til þeiira
ef fæi-i gæfist. Sumir fei-ninganna voru í
i-ömmum en sjálfir sundurlausii-, það mátti
taka þá úr og raða þeim í aftur. Áhugaverða-
star fundust mér samt leirtöflur með einföld-
um áletrunum sem hlaut að vera auðvelt að
líkja eftir. Ég settist flötum beinum á jörðina
og byi-jaði að reyna að í-ispa á auðar töflur
það sem stóð á öðrum töflum. Strákunum
fannst ég hlægilegur og vildu fá mig í leik
með sér. Þegar ég var orðinn þi-eyttur á að
sitja lék ég mér. Eg kom aftur að þessu borði
og skoðaði betui- það sem á því var, sérstak-
lega ferningana og rammana. Ég áttaði mig
ekki sti-ax, samt sá ég að það voi-u þarna fleiri
í-ammafei'ningar og í suma pössuðu fleix-i eða
færri hlutar, ferningunum var hægt skipta
niður á fleiri en einn veg. Ég varð spenntur
og hætti ekki fyrr en ég hafði fundið allar
lausnirnar.
Þegar ég leit upp frá þeirri síðustu fann ég
að það stóð yfir mér maður. Ég leit á hann og
hann bað mig að koma með sér. Ég lagði fern-
inginn frá mér og gekk með honum. Við yfir-
gáfum húsagax-ðinn gegnum dyr með renni-
hurðum fyrir og héldum svo áfram eftir
göngum þar til við komum í lítið svalt her-
bergi sem á voru miklar dyr aðrar en þær
sem við komum inn um. Maðurinn sagði mér
að bíða þarna þar til ég yi-ði kallaðui-. Ég sett-
ist á lága sessu og hafði þá fyrir augum eftir-
mynd af skipi eins og þau sigla fegurst á ánni.
Ég starði hugfanginn á þetta skip sem var
svo fínlega gert að það gat ekki vei'ið hugsað
sem leikfang, leikföng verða að vei-a sterkleg,
kannski vai' það líka of stórt til að vera heppi-
legt leikfang. Ég ætla að fara að standa upp
og skoða skipið betur þegar ég heyi-i umgang,
rennihurð hefur vex-ið ýtt til og ungur maður
bendir mér að koma. Ég geng að dyi-um,
hann víkur til hliðar og lætur mig ganga inn,
lokar svo á eftir mér. Það er i-okkið og svalt í
hei-berginu, styttur af guðum, sum nxeð dýrs-
höfuð, standa í hornum herbergisins. Fyrir
miðjum veggnum gegnt mér situr maður,
hann er þrekvaxinn, kviðmikill, með stórt
andlit og hvöss augu. Mér líst hann þeirrar
gerðar sem aðrii- menn óttast. Strákarnir
höfðu sagt að þeir hefðu fyrirhitt menn, lík-
lega presta, sem létu þá kikna í hnjáliðunum
og fyllast óttablöndnum unaði. Það hafði
aldrei komið fyrir mig. Ég sá alltaf eitthvað
skoplegt við hvern mann, sérstaklega ef þeir
væntu ákveðinna áhrifa. Þegar hann leit
ft-aman í mig og byrjaði að tala, sá ég að hann
var ekki þannig. Hann opnaði sig fyrir mér
sýndist mér án þess að hafa áhyggjur af sín-
um áhrifum. Þannig skynjaði ég það.
- Komdu nær.
Ég í-eisti höfuðið og gekk öruggur áfram.
- Sestu á einhverja sessu.
Gegnt honum og til hliðar voru lágar sess-
ur. Ég valdi eina nokkuð til hliðar. Þannig
þurfti hann að snúa sér að mér og þess á milli
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 3 1 %