Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 34

Höfuðbólin þrjú í Fljótsdal II
* ’%*
‘1 *v
Vetrarmynd af Gunnarshúsi á Skriðuklaustri.
Ljósm. Guðborg Jónsdóttir
SKRIÐUKLAUSTUR
EFTIR HELGA HALLGRÍMSSON
Skriðuklaustur hefur ávallt verið talið með bestu
bújörðum á ísland li. Þó er heimaland ekki sérlega
stórt, en fi 'á klausturtímanum hafa nokkrar jarðir aust-
an Jöklu, á [ Efra—Jökuldal, tilheyrt Klaustri. Þar
stendur stórt og sérkennilegt íbúðarhús, sem Gunnar
Gunnarsson skáld lét byggja, og nú gefst
listamönnum tækifæri til að starfa þar.
Skriðuklaustur fyrir 1930. Lengst til hægri er eldsmiðja.
Bærinn Skriðuklaustur, sem nú er
vanalega nefndur Klaustur, hét
upphaflega Skriða, en breytti
um nafn eftir að klaustur var
sett þar um 1500. (Gunnar skáld
reyndi að endurvekja nafnið
Skriða, en það heppnaðist ekki.)
Bærinn stendur undir snar-
brattri fjallshlíð Klausturhæðar (562 m y.s.),
sem er ysti hluti Valþjófsstaðai-fjalls, með grón-
um brekkum og melarindum neðanti) en þétt-
um klettabeltum ofar. Utan við það skerst hið
hrikalega gil Bessastaðaár inn í fjallið. Sjálfsagt
hefur verið skriðuhætt á Klaustri, þegar jarð-
vegur var meiri ofantil í fjallinu, enda er bærinn
á fornum skriðum, en síðustu aldir hafa þar ekki
orðið teljandi skriður. Gamla túnið er á tveimur
hjöllum, og er bærinn á þeim efri. Hann stendur
hærra en næstu bæir í dalnum. Þaðan er mikið
og frítt útsýni og staðarlegt heim að líta. Fram-
an í neðri hjallanum eru Klausturhamrar,
bryddaðir birkitrjám, með blómríkum stöllum.
*■ Neðan bæjar er Klausturnesið, marflöt og
víðlend framburðarslétta Fljótsdalsánna. Ofan
breiðra valllendisbakka var það áður mjög mýr-
lent, og voru mýrarnai- notaðar sem flæðiengi,
en um 1950 var það ræst fram og að hluta til
breytt í tún. Hantó eða Hantón nefndist afbýli,
undir fjallsrótum á Hantóarhjalla, innst í land-
inu, skammt ofan vegar. Þar var síðast búið um
aldamótin 1800, en síðan voru þar beitarhús
fram um 1970. Þau haíá verið jöfnuð við jörðu.
Nafnið hefur valdið heilabrotum, ekki síður en
Hamborgar-nafnið (sjá Bessastaði), en ekki er
ólíklegt að sami stofninn sé í þeim báðum.
Skriðuklaustur hefur ávallt verið talið með
. bestu bújörðum á Islandi. Þó er heimaland ekki
‘'sérlega stórt, en frá klausturtímanum hafa
nokkrar jarðir austan Jöklu, á Efra-Jökuldal,
tilheyrt Klaustri, þar á meðal jarðirnar Foss-
gerði og Kiaustursel, sem nú era gengnar und-
an, en eyðibýlin Brattagerði og Þorskagerði í
svonefndum Rana eru ennþá talin til Skriðu-
klaustursjarðar.
Á Skriðuklaustri stendur gríðarstórt og mjög
sérkennilegt íbúðarhús, sem Gunnar skáld
Gunnarsson lét byggja árið 1939, og er það
gjaman nefnt Gunnarshús. Annað íbúðarhús
var byggt á jörðinni árið 1967 og kallast það
Skriða.
Eins og fram kemur síðar í þessum þætti hef-
ur á ýmsum tímum verið rekið stórt sauðfjárbú
á Klaustri, en óvíst er um framtíð búskapar
þegar þetta er ritað. Undanfarna áratugi hefur
jörðin verið í umsjá landbúnaðarráðuneytisins í
Reykjavík, og 1990 gerði ráðuneytið allan sauð-
fjárkvóta jarðarinnar upptækan. Þar er nú eng-
inn sjálfstæður búskapur, en Hallgrímur Þór-
hallsson og Anna Bryndís Tryggvadóttir á
Brekku í Fljótsdal tóku jörðina á leigu 1999 og
nýta hana þaðan.
Yngsta klaustrið á íslandi
Fyrstu klaustrin á íslandi vora stofnuð á 12.
öld, en allt fram um aldamótin 1500 var ekkert
klaustur í þeim hluta landsins sem nú er Aust-
urlandskjördæmi (og ekki heldur í Þingeyjar-
þingi). Ástæður þess era lítt kunnar. Klaustrin
urðu snemma miðstöðvar hins kirkjulega auðs
og valds, og mun kirkjunnar mönnum hafa þótt
nokkuð á skorta, að hafa ekki slíka fótfestu fyrir
austan. Því var það, að Steíán Jónsson Skál-
holtsbiskup (1491-1518) beitti sér fyrir því, að
stofnað var klaustur að Skriðu kringum árið
1495.
Lítið er vitað um sögu þessa bæjar fram að
þeim tíma. Klausturstofnunin var nátengd
kirkjubyggingu á staðnum, sem ef til vill á sér
trúarlega orsök, og kann að vera ástæðan fyrir
því, að jörðin var gefin til klausturhalds, en
formlegt gjafabréf var undirritað 8. júni árið
1500. I bréíinu tilkynnh’ Hallsteinn Þorsteins-
son á Víðivöllum, að hann og kona hans, Cecilia
Þorsteinsdóttir, gefi jörðina Skriðu: „fyrst að
upphafi guði almáttugum, jómfrú Marie og
helga b)óð, tii ævinlegs kiausturs.11
Árið 1498 er fyrst getið munka í klaustrinu,
en klausturbræður vora alltaf fáir, líklega
Eftirmynd af líkneskinu „Klaustur-Maríu“,
skorin í eik af Sveini Ólafssyni í Reykjavík.
Styttan var gefin Gunnarshúsi 1989.
aldrei fleiri en 5-6. Fyi-sti príor var Narfi Jóns-
son. Talið er að klaustrið hafi tilheyrt Ágústín-
usaireglu. Saga klaustursins varð stutt, því að
fljótlega eftir siðaskipin vai1 það lagt niður, lík-
lega 1552.
Húsalýsing frá 1598
Ekki er vitað hvernig húsaskipan á Skriðu
var háttað á klausturtímanum, en vorið 1598
era sex menn þar saman komnir til að meta
eignir staðarins, sem nú skal afhenda nýjum
umboðsmanni, Jaeob Vijnoch. Þótt húsin hafl
hrömað era þar ennþá margar og reisulegar
byggingar, sem tilteknar eru í úttektinni: Þá
era enn tvö kirkjuhús á staðnum, nefnd Klaust-
urkirkja og Heimakii-kja. Sú síðarnefnda er að
falli komin, notuð sem geymsla. Önnur hús era
t.d. Prestaskáli, Skáli nýr, Stórastofa, Litla-
stofa, Stóra-Baðstofa, Litla-Baðstofa, Elda-
skemma, Skreiðarskemma, Reiðingaskemma,
Hituhús, Eldhús, Búr og Fjós. „Item klaustur-
húsin affallin“.
Alls era talin 16 hús heima á staðnum. „Hitu-
húsið“ hefur líklega verið bragghús klausturs-
ins, og hafa klausturbræður því varia verið
þurrbrjósta. Ekki er ljóst hvað átt er við með
„klausturhúsum" en líklegt að þar sé um íver-
ustað bræðranna að ræða.
Þessara miklu bygginga sér nú engan stað,
en talið er að þær hafi staðið á núverandi bæjar-
stæði. Þegar Daniel Braun kom í Klaustur um
aldamótin 1900 var honum vísað á tvær tættur
rétt fyrir innan og ofan bæinn, sem sagðar vora
af klausturhúsum. Önnur var þó of stór til að
getaverið af húsi.
Við endurbyggingu bæjaiins um 1890 fannst
gömul kjallaragröf, með leifum af skyri, að
menn héldu, og brunaminjar ofan á, en vitað er
að bærinn brann laust eftir aldamótin 1600.
Gröfin var 10 x 11 fet að flatarmáli og 3 fet á
dýpt. Taldi Jón Jónsson læknir, sem rannsakaði
hana, að hún hefði verið fyllt af skyri (Jón Jóns-
son: Kjallaragröfin á Skinðu í Fljótsdal. Árb.
Fornleifafél. 1897: 22-24.)
Skriðuklaustursumboð
Þótt klaustrið stæði aðeins í hálfa öld eignað-
ist það fjölda jarða um allt Austurland. Er talið
að um 50 jarðh’ og hjáleigur hafi tilheyi’t þvi
undir lokin. Þegar klaustrið var lagt niður
gengu þær undir konung eða „ríki“ þeirra tíma,
og vora seldar á leigu. Það var kallað Skriðuk-
laustursumboð, og leigutakar umboðsmenn eða
klausturhaldarar. Sumir þeiira sátu á Skriðu.
Þeir gegndu oft jafnframt sýslumannsstörfum í
Múlaþingi. Fyi’stu aldirnai’ var þeim skylt að
viðhalda klausturkirkjunni og launa prest eða
djákna við hana. Þetta skipulag stóð lítið breytt
£
34 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999