Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Qupperneq 35

til 1874, en eftir það voru klausturjarðir kallað-
ar þjóðjarðir, og gengu afgjöld þá beint í ríkis-
sjóð. Um og eftir aldamótin 1900 voru flestar
klausturjarðir seldar ábúendum.
Af nafnkunnum klausturhöldurum má nefna
Gísla Magnússon, er nefndur var Vísi-Gísli, og
Jón Þorláksson sýslumann, sem héldu staðinn á
17. öld. Gísli hóf fyrstur manna skipulegar
ræktunartilraunir hér á landi, og Jón var lækn-
isfróður og samdi fomsöguþætti. Frægastur
þessara embættismanna konungs varð þó Hans
Wíum á 18. öld (sjá síðar). Jón Þórdrinsson
prests í Múla, Jónssonar, var klausturhaldari
1841 til dauðadags 1854. Hann var guðfræðing-
ur frá Kaupmannahöfn, og hélt um tíma undir-
búningsskóla fyrir þá sem fóm í lærða skólann í
Reykjavík. Páll Ólafsson skáld var með þeim
síðustu er gegndu embættinu.
Hvernig klaustrið
eignaðist Bessastaði
Til er gömul þjóðsaga um það, hvemig
klaustrið á Skriðu eignaðist Bessastaðatorfuna,
sem ábótinn hafði lengi ágimst. Lét hann tií
skarar skríða og bauð Bessastaðabónda heim til
sin í veglega veislu. Meðan á veislunni stóð lét
hann flytja heilmikið af hangikjöti út á veginn á
milli bæjanna. Að lokum bauðst ábóti til að
fylgja bónda áleiðis heim. Bóndi reyndi að af-
þakka fylgdina, án árangurs. Komu þeir nú að
„kjötfjallinu“, og brá bóndanum heldur í brún,
því að nú bar ábóti það á hann, að hafa ætlað að
stela kjötinu. Kvaðst hann myndi kæra bónda
fyrir yfirvöldum ef hann seldi sér ekki jörðina
eða gæfi klaustrinu hana. Neyddist bóndi þá til
að láta jörðina lausa, og þarmeð hjáleigumar.
(Þjóðsögur Sigfúsar 2. útg., 10. bindi, bls. 201-
202.)
Kirkjan og kraftaverkið
Samkvæmt gamalli helgisögn gerðist það eitt
sinn í kaþólskum sið, er Valþjófsstaðarklerkur
átti erindi út í dalinn að þjónusta deyjandi sókn-
arbarn sitt, að hann tapaði kaleik og patínu.
Fannst hvorttveggja á þúfu við götuna neðan
við Skriðu. Var þá vín í kaleiknum og patínan
með oblátum lá kirfilega ofan á honum. Þetta
var álitið kraftaverk, og skömmu seinna var
byggð kapella á staðnum þar sem bikarinn
fannst. Stóð hún á neðsta hjalla dijúgan spöl
fram og niður af bænum, þar sem heitir
Kirkjutún.
Þegar stofnað var til klausturs á staðnum var
byggð þama ný og vegleg kirkja úr timbri, lík-
lega með „útbrotum" og nokkrum öltumm eða
stúkum, og fagurlega skreytt líkneskjum og
myndum. Er það klausturkirkjan sem getið er í
úttektinni 1598.
Eftir siðaskiptin tók kirkjunni að hraka og
líklega hefur hún verið rúin sínum bestu grip-
um, þótt sumum væri skilað aftur. Hún var end-
urbyggð um 1670, og þá í allt öðm og minna for-
mi, að hluta til með torfveggjum. Það em rústir
þeirrar kirkju sem nú getur að líta niðri á
Kirkjutúni. Hún var formlega lögð niður árið
1792, og rifin skömmu seinna.
Enn eimir eftir af hinni fomu helgi kirkjust-
aðarins, því að á brún Klausturhamranna fyrir
neðan vaxa eldgamlar birkihríslur, sem ekki má
höggva eða skerða á annan hátt. Sé það gert
missir bóndinn bestu kúna eða gæðing sinn.
Klaustur-María
Eitt af listaverkum gömlu klausturkirkjunn-
ar var Maríumynd, sem virðist hafa horfið úr
kirkjunni um aldar bil eftir siðaskiptin, en er
getið í sfðari úttektum hennar.
Árið 1950 barst Þjóðminjasafninu dálítið safn
íslenskra fomgripa frá Bretlandi, sem breskur
fiskkaupmaður, Pike Ward, hafði safnað. Þar á
meðal var Maríulíkneski úr tré, sem honum var
sagt að hefði fundist þegar bóndinn „á Klaustri
við Lagarfljót“ var að rífa og endurbyggja
gamlan fjósvegg. Hafa menn fyrir satt, að þar
sé komin önnur Maríumyndin úr klausturldrkj-
unni, eftir margra alda hrakning.
„Að öðrum myndum ólöstuðum er þessi ein
áferðarfegursta Maríumyndin, er safnið geym-
ir,“ segir Heimir Steinsson í óprentaðri ritgerð
um Skriðuklaustur.
í tilefni af aldarafmæli Gunnars Gunnarsson-
ar 1989 gengust nokkrir Héraðsbúar og átt-
hagasamtök þeirra í Reykjavík fyrir því að láta
skera út eftirmynd þessa Maríulíkneskis frá
Skriðu. Það var Sveinn Ólafsson myndskeri í
Reykjavík sem vann verkið, er þótti takast með
ágætum. Maríulíkneskið er því á vissan hátt
komið heim, og prýðir nú arinstofu Gunnars-
húss.
Leiði Jóns hrak
Frásagnir af Jóni hrak (eða flak) em þekktar
víða um land og tengdar ýmsum stöðum. Flest-
ar ganga út á það, að Jón þessi hafi verið um-
renningur, sem hafi látist um hávetur, og hafi
menn ekki hirt um að grafa hann eins og aðra
kristna menn, þ.e. að snúa leiðinu í rétta stefnu,
heldur hafi það snúið „út og suður“. Fylgir jafn-
an þessi alkunna vísa:
Kalterviðkórbak,
kúrirþarJónhrak,
ýtar snúa austur og vestur,
allirneraaJónhrak.
Þjóðsagnapersóna þessi öðlaðist sérstaka
upphefð með samnefndu kvæði Stephans G.
Stephanssonar, en í því er þessi vísa:
Þegar alþjóð einum spáir
óláns, rætist það - ei tjáir,
snilli mikils manns né sómi,
móti fólksins hleypidómi.
Falin er í iUspá hverri,
ósk um hrakfór sýnu verri.
Stefán virðist hafa tcngt sögnina um Jón
hrak sérstaklega við Skriðuklaustur, því sagt er
að hann léti hlaða upp leiði Jóns, sem menn
töldu vera í suðausturhorni kirkjugarðsins þar,
þegar hann kom hingað sumarið 1917.
Síðar lét Hákon Bjarnason skógræktarstjóri
gera legstein, með nafni Jóns, og setja á leiðið.
Er það eini legsteinninn sem nú er sýnilegur í
gamla kirkjugarðinum, og ekki er vitað um að
Jón eigi sér slíkt minnismerki annarsstaðar.
Vandratað i veröldinni
Franzisca Gunnarsdóttir, sonardóttir Gunn-
ars skálds, hefur ritað bók með æskuminn-
ingum sínum frá Skriðuklaustri, en þar ólst hún
upp til sjö ára aldurs. Franzisca tók sérstöku
ástfóstri við Jón hrak og leiði hans í gamla
kirkjugarðinum. Þangað fór hún oft og ræddi
við Jón í einrúmi. Á leiðinni tíndi hún blóm og
lagði á leiðið, með tilheyrandi signingu og
bænalestri. I lok athafnarinnar fór hún með vís-
una um Jón dálítið breytta:
Kalterviðkórbak,
kúrirþar Jónhrak.
Itar snúi norður og niður,
allirnemaJónhrak.
Þannig vildi hún rétta hlut Jóns gagnvart
sveitungum hans, sem voru svo ósvífnir að snúa
leiðinu öfugt. (Franzisca Gunnarsdóttir: Vand-
rataðí veröldinni. Rvík. 1987.)
Bessasteinn og fleiri steinar
Svo nefnist steinkúla ein, um 40 sm í þvermól,
sem lengi hefur verið á Klaustri, notuð sem afl-
raunasteinn, ásamt öðrum steini nokkru stærri.
Liggja þeir sunnan við bæinn hjá stubbum af
stóru og margstofna reynitré, sem búið er að
höggva niður, en áður lá hann við hestaréttina,
sem nú er horfin.
Bessasteinn var upphaflega á Bessastöðum,
sem fyn- var getið, og sparkaði Bessi gamli hon-
um niður á völlinn, til að marka sér legstað (sjá
grein um Bessastaði í Lesbók 6. nóv. sl). Dæld
er í steininn sem á að vera far eftir sparkið.
Haugur Bersa er um 200 m frá bænum, og hef-
ur þetta því verið myndarlegt spark, sem eng-
inn fótboltagarpur gæti leikið eftir. „Þykir all-
sterkur maður er veltir honum vel yfír öxl sér,“
segir Sigfús Sigfússon (Þjóðs. VI, 11), en hann
telur steininn vega um 170-180 kg.
Af hinum steininum er engin saga. Er það að-
eins á færi kraftajötna að lyfta honum. Enn-
fremur er í hlaðvarpanum á Klaustri gamall
„steðjasteinn", líklega úr einhverri smiðju á
staðnum. Ofan á honum miðjum er ferköntuð
hola eftir steðjann. Hann er nú kallaður Hesta-m
steinn og hefur ef til vill verið notaður sem slík-
ur.
Hans Wíum og Sunnevumál
Hans Jensson Wíum (1712-1788) er frægast-
ur þeirra umboðsmanna konungs er sátu á
Skriðu og fóru jafnframt með sýsluvöld. Jens
Wíum, faðir hans, var danskur, einnig sýslu-
maður, og þótti óvæginn dómari. Árið 1740
dæmdi hann systkin tvö úr Borgarfirði eystra
til lífláts á Bessastöðum í Fljótsdal, fyrir að hafa
átt barn saman, því að þá var Stóridómur í gildi.
Þau hétu Jón og Sunneva, Jónsböm. Hún var
þá 16 ára en hann aðeins 14. Fáeinum dögum
síðar fórst Jens sýslumaður á báti í mynni Seyð-
isfjarðar, ásamt sjö öðmm mönnum. Slysið
þótti dularfullt, því að veður var ekki tiltakan-
lega slæmt. Spunnust af því margar sögur.
(Agnar Hallgrímsson: Jens sýslumaður og
hvarf hans vorið 1740. Múlaþing 22: 101-114.
1995.)
Hans tók þá við embætti föður síns, og m.a.
málum Jóns og Sunnevu, sem kölluð vom Sunn-
evumál, en dóminum hafði þá verið skotið til Al-
þingis og konungs náðar. Sunnevumálin stóðu
með nokkmm hléum í tvo áratugi, og em ein-
hver lengstu og flóknustu sakamál sem um get-
ur hérlendis, enda reyndust þau Hans Wíum
erfið og afdrifarík. Þau systkin vom í haldi á
Skriðuklaustri næstu árin, og vildi þá ekki bet-
ur til en svo, að Sunneva varð þunguð í annað
sinn. Á Alþingi árið 1743 lýsti Sunneva því yfir, -»•
að Hans væri faðir að þessu síðara bami sínu,
og tók málið þá að vonum nýja og óvænta
stefnu. Stóð Sunneva við þann framburð til
dauðadags, en hún lést í varðhaldi á Klaustri,
líklega veturinn 1757-58. Hans sór fyrir bam-
eign þessa, og 1758 var fyrri dauðadómur stað-
festur yfir Jóni, enda játaði hann að hafa getið
bæði böm systur sinnar. Konungur breytti
dómnum í ævilanga þrælkun. Jón var svo flutt-
ur á Brimarhólm og loks norður á Finnmörk í
Noregi, sem var eins konar fanganýlenda Dana
um þetta leyti. Þar mun hann hafa borið beinin.
Sunnevumál hafa orðið viðfangsefni skálda
og rithöfunda. Rögnvaldur Erlingsson frá Víði-
völlum samdi leikritið „Sunneva og sonur ráðs-
mannsins" út af þeim, sem leikið var á Egils-
stöðum 1979 og víðar, og Bretinn Dominic
Cooper samdi skáldsögu, sem Franzisca Gunn- ^
arsdóttir þýddi. (Sunnevumálin. Öm og Örlyg-
ur. Rvk. 1980.) Ymsir hafa ort kvæði og ljóða-
bálka um Sunnevu, m.a. Bjarni Þorsteinsson í
Höfn og Jörgen Kjerúlf.
Vinur smælingjanna
Þótt Hans Wíum væri nokkuð brokkgengur
virðist honum hafa ofboðið réttarfar samtímans
og harka valdsmanna gagnvart smælingjum,
sem brotlegir gerðust, og reynt á ýmsan hátt að
draga úr broddi laganna og túlka þau á mildari
hátt en vant var. Kemur það m.a. fram í Sunn-
evumálum, þar sem hann er iðulega sakaður um
slælega gæslu þeirra systkina.
Fyrir þetta skapaði hann sér óvild annarra-'
embættismanna, er fylgja vildu lagabóksta-
fnum, svo sem Péturs sýslumanns á Ketilsstöð-
um, er lét dæma hann frá embætti fyrir emb-
ættisglöp árið 1754, einkum í Sunnevumálinu,
en þeim dómi var hnekkt í hæstarétti Dan-
merkur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 35