Vísir - 06.01.1977, Blaðsíða 10

10
m ____» ,
Fimmtudagur 6. janúar 1977. VISIR
VÍSlR

Otgefandi:Reykjaprent hf.
Kramkvæmdastjóri: IJavffi GuAmundsson
Ritstjórar: Þorsteinn Pálsson dbm.
ólafur Ragnarsson
Ritstjórnaríulltrúi: Bragi Guftmundsson. Fréttastjóri erlendra frétta : Guömundur Pétursson. Um-
sjón inefi helgarblaöi: Arni Þórarinsson. Blaöamenn: Edda Andrésdóttir, Einar GuÖfinnsson Elías
Snæland Jónsson, Finnbogi Hermannsson, Guöjón Arngrímsson, Kjartan L. Pdlsson, Óli Tynes
Sigurveig Jónsdóttir, Sæmundur Guövinsson. Iþróttir: Björn Blöndal, Gylfi Kristjánsson. Akur-
eyrarritstjórn: Anders Hansen. Ctlitsteiknun: Jón óskar Hafsteinsson og Magnils Olafsson I iós-
myndir: Jcns Alexandersson, Loítur Asgeirsson. Augljsingaítjdri: Þorsteinn Fr. SigurSsson
Dreifingarstjóri: Siguröur R. Pétursson.
Auglýsingar:IIverfisgata 44. Slmar 11660, 86611
Afgreiösla : II verfisgata 44. Slmi 86611
Ritstjón :Síöumúla 14.S(mi 86611, 7lfnur
Akureyri. Sfmi 96-19806
Askriftargjald kr. 1100 á mánufii innanlands.
Verö f lausasölu kr. 60 eintakifi.
Prentun: Blafiaprent hf.
Frá einni virkjun
tii annarrar
Með nokkrum sanni má segja, að stjórnvöld hafi
verið heldur seinheppin með framvindu raforkumála
allra síðustu ár. Minnisvarðapólitíkin við Kröflu ber
þar að sjálfsögðu hæst. Það ævintýri kallar á aukin
niðurgreiðsiuumsvif ríkissjóðs eða endurnýjaða verð-
jöfnunarpólitík. Sennilega fá menn aldrei að vita,
hvað raforkan frá Kröflu kemur til með að kosta í
raun og veru.
Segja má, að litlu hafi munað, að eins færi fyrir Sig-
ölduvirkjun. Þegar Union Carbide dró sig út úr Járn-
blendifélaginu var Ijóst, að Landsvirkjun myndi tapa
fyrirhugaðri raforkusölu frá Sigöldu um tíma. Ljóst
er nú, að sú virkjun nýtist ekki nema að hálfu leyti
næstu ár. Bótagreiðslur Union Carbide vega þó að ein-
hverju leyti upp það tap, sem þarna verður óhjá-
kvæmilega.
Formaður stóriðjunefndar, dr. Jóhannes Nordal, á
hins vegar allan heiður af því að fá norska fyrirtækið
Elkem Spiegerverket til samstarfs um endurreisn
járnblendiverksmiðjunnar eftir að bandaríska fyrir-
tækið brást. Það gat að sjálfsögðu verið hæpið að
fresta Sigölduvirkjun, þegar uppákoman varð í járn-
blendisamstarf inu. Á það er að líta í því sambandi, að
virkjunin var komin vel á veg og er hagkvæm i eðli
sinu.
Skynsamlegast hefði verið, að skjóta framkvæmd-
um við Kröflu á frest,eða hægja á þeim enda var frá
upphafi Ijóst, að ævintýramennskan hafði þar vikið
skynsamlegri fjárfestingarpólitík til hliðar. Þess í
stað hefði átt að leggja Hvalfjarðarlínu og fullnýta
Sigölduvirkjun þar til hún getur hafið raforkusölu til
járnblendiverksmiðjunnar.
En orkumálayfirvöld skuldugustu þjóðar á vestur-
löndum hafa á undanförnum árum ekki spurt um hag-
kvæmni eða skynsamlega nýtingu fjárfestingarfjár-
magns. Minnisvarðapólitíkin hefur algjörlega ráðið
ferðinni í þeim efnum.
Á öndverðu siðasta ári sótti Landsvirkjun um um að
hefjast handa við Hrauneyjafossvirkjun. Orkuráð-
herra hafði áður lýst yfir því, að sú virkjun yrði ekki
samþykkt fyrr en ákvörðun hefði verið tekin um
Blönduvirkjun. Aðstæður eru þó þannig að undir-
búningi er að fullu lokið fyrir Hrauneyjafossvirkjun,
en a.m.k. tveggja ára rannsóknarvinna er enn eftir
við Blöndu.
Hrauneyjafossvirkjun hefur þvi í raun réttri verið
eini kosturinn, ef ný virkjun á að geta hafið fram-
leiðslu þegar í byrjun næsta áratugs. Að því leyti var
það skynsamleg ákvörðun hjá ríkisstjórninni að
gleyma yfirlýsingunum um, að næst yrði virkjað í
Blöndu.
Á hinn bóginn má segja, að eðlilegt hefði verið að
taka þessa ákvörðun um Hrauneyjafossvirkjun áður
en gengið var frá lánsf járáætlun þessa árs. Þó að Ijóst
sé, að ekki verði á þessu ári varið umtalsverðu fjár-
magni til þessara f ramkvæmda er rétt, að þær séu inn
i lánsfjáráætlun. Stórframkvæmdir á vegum Lands-
virkjunar eiga að sjálfsögðu ekki að standa fyrir utan
og ofan þessa áætlun.
Það hlýtur að vera álitaefni, hvort ekki sé nauðsyn-
legt að draga úr öðrum ráðgerðum opinberum fram-
kvæmdum sem nemur kostnaði við Hrauneyjafoss-
virkjun á þessu ári, þó ekki sé um miklar upphæðir að
ræða. Það verður að meta í tengslum við hugmyndir
ríkisstjórnarinnar um aðhald í framkvæmdum ríkis
og sveitarfélaga á þessu ári. Þar að auki mættu orku-
málayfirvöld líka margt læra af Landsvirkjun um
virkjunarframkvæmdir.
• ,
i
„ÓlafurThoríhafbireiknaödæmifirétt: Stjórnarsamstarfiö varsósfalistum mikilvægara en krafanum
tafarlausan brottflutning hersins” Nýsköpunarstjórnin: Brynjólfur Bjarnason, Emil Jónsson, Pétur
Magnússon, Ólafur Thors, Finnur Jónsson og Aki Jakobsson.
,,Með Keflavikursamningnum var stigið skref til
lausnar þeim viðfangsefnum i öryggis- og viðskipta-
málum, sem blöstu við islandi í striðslok. Samningur-
inn átti að treysta þau nánu bönd, sem myndast höfðu
við vesturveldin á ófriðarárunum. Hann átti að vera
Islandi lágmarkstrygging gegn markaðhruni og
kreppu — skjól til þessað laga utanrikisverslunina að
nýjum kringumstæðum í striðshrjáðum heimi".
Þetta segir Þór Whitehead í ritgerð sem birtist í af-
mælisriti Skírnis. Ritgerðin ber yfirskriftina
LÝOVELDI OG HERSTÖÐVAR og rekur höfundur
þar aðdraganda Keflavíkursamningsins, sem Alþingi
samþykkti 5. oktober 1946. Hér fer á eftir úrdráttur úr
þessari ritgerð Þórs.
VÍOSKl PTASJÓNARMIÐ
HÖFÐU SITT AÐ SEGJA
1 forspjalli rekur höfundur gang
hersetunnar frá þvi haustið 1941,
er hann telur aö marki upphaf
áætlana vesturveldanna um
varanlega hernaðaraðstöðu á Is-
landi.
1 striðslok segir höf. breta hafa
haft hug á öryggissamningi við
islendinga og skyldu viðræður um
hann fara fram á vegum SÞ., en
áður bæri vesturveldunum að
efna heit sin um brottflutning alls
herafla frá landinu. Bretar skor-
uðu á bandarikjamenn að sam-
þykkja áætlunina. Ráðamenn i
Washington virtu breta ekki
svars, en sendu herstöðvatillögu
sina til umsagnar Ólafs Thors
forsætis- og utanrikisráðherra. 1
tillögunni var gert ráð fyrir al-
þjóðlegu öryggiskerfi að styrjöld
lokinni.
Stórveldin fjögur mundu þá
skipta með sér verkum og halda
uppi friði og reglu i afmörkuðum
heimshlutum. Island var talið á
ytra varnarsvæði vesturálfu, en
þar voru Bandarikjunum ætlaöar
herstöðvar i félagi við önnur riki.
Ólafur taldi þjóð og þing and-
vigt herstöðvum og óskaði ein-
dregið eftir þvi að Bandarikin
létu málaleitan sina biða betri
tima.
Sumarið 1945höfðu bandarikja-
menn sig ekkert i frammi með
herstöðvatillöguna, en að striði
loknu sátu uþb. tvö þúsund her-
menn um kyrrt á tslandi.
Nýsköpunarstjórnin gerði enga
tilraun til þess að reka á eftir
brottflutningi bandamanna, enda
voru islendingar ekki þess um-
komnir að taka við flugvallar-
rekstri. Sendiherrar vesturveld-
anna uröu þess einnig áskynja að
ýmsum stjórnmálamönnum, að
sósialistum frátöldum, stóð ótti af
varnaleysi.
Þá færðist skuggi markaðs-
hruns, veröfalls og kreppu nær,
en islendingar héldu áfram
neyslukapphlaupi og kröfugerð
rétt eins og striðsgróðinn væri
óþrjótandi. Viöskiptasjónarmið
höfðu allt frá fjóröa áratugnum
haft áhrif á afstöðu Islands til
stórveldanna, segir höfundur og
kveðst hann ætla i greininni að
sýna fram á að þau hafi átt sinn
þátt i aö knýja stjórnmálamenn-
ina til aö endurskoða fyrri kröfur
um tafarlausan brottflutning
setuliösins og engar herstöðvar á
friðartimum.
HVAÐ SKYLDI BJÖÐA?
1 september 1945 ákvað banda-
riska utanrikisráðuneytiö að
formlegri herstöðvarbeiðni yrði
ekki frestað öllu lengur. Voru
likur á þvi að öryggismál landsins
yrðu senn leyst i samræmi við
sáttmála SÞ. Innan öryggisráðs-
ins var öllum stórveldunum ætl-
aður ihlutunarréttur um slika
samningsgerð. Ef bandarikja-
menn mundu ekki vinda bráðan
bug að herstöðvarleigunni, gátu
hin stórveldin beitt neitunar
valdi.
Bandariskir embættismenn
lögöust undir feld og igrunduðu
hvernig freista mætti islendinga
til samninga um leigu herstöðva.
Louis G. Dreyfus sendiherra i
Reykjavik var vantrúaöur á til-
boð um gjöf setuliðseigna, enda
kynni það að vekja raddir um að
„sjálfstæðið væri selt fyrir
skran”. ,
Niðurstaða vangavelta banda-
rikjanna varö þú sú að ef landið
tengdist bandariska hernaöar-
kerfinu, yrði endurgjaldið leiga
og striðsgóss.
HRÆÐSLA UM STJÓRN-
ARKREPPU
Um miðjan september 1945 til-
kynnti bandarikjastjórn ólafi
Thors, að herstöðvabeiðni væri i
uppsiglingu. Forsætisráðherra
svaraöi þvi til^iö slik beiðni væri
,,með öllu ótimabær”. Alþingi
mundi hafna henni, en Sósialista-
flokkurinn kynni áður að hrökkl-
ast úr rikisstjórninni. Sjálfstæðis-
flokkurinn og stjórnarandstaðan,
framsóknarmenn, væru ósættan-
leg og gætu þeir flokkar ekki
myndað nýja stjórn. Afleiðingin
yrði stjórnarkreppa og valdalaus
utanþingsstjórn.
Dreyfus hvatti þó til þess að
enginn frestur yrði veittur og 1.
október var formleg beiðni um
leigu herstöðvanna þriggja
(Keflavikur, Hvalfjarðar og
Fossvogs) til langs tima afhent
Ólafi Thors. Forsætisráðherra
gramdist að bandarikjastjórn
skyldi virða óskir hans að vettugi,
einkum þar sem ekkert mælti
gegn áframhaldandi hersetu án
samninga.
Hann lagði beiönina fyrir rikis-
stjórnina og alþingi var kallað
saman til lokaðs fundar. Skipuð
var nefnd meö fulltrúum allra
flokka til þess að fjalla um málið,
sem átti að öðru leyti að halda
leyndu. -Orösveimur haföi þó
gengið um beiðnina í a.m.k.
viku, áöur en hún var formlega
afhent.
Beiðni bandarikjamanna um
víðtæk herstöðvaréttindi til langs
tima samrýmdist ekki hug-
myndum lýðræðisflokkanna.
ólafi Thors var mikill vandi á
höndum. Hann vildi fyrir hvern
mun halda áfram samstarfi við
Sósialistaflokkinn og hrinda ný-
sköpuninni i framkvæmd.
Ef herstöðvabeiðninni.yrði á hinn
bóginn visaö algjörlega á bug,
kynni bandarikjastjórn að láta
sér hagsmuni Islands i léttu rúmi
liggja á viðsjálum timamótum
striðs og friöar. Hann varð að
finna lausn er færi bil beggja. Til
þess þurfti næði og reyndi Ólafur
þvi eftir bestu getu að hindra
opinberar umræður um her-
stöðvamálin.
Stjórnarflokkarnir heimiluðu
Ólafi að ræða við bandarikja-
menn um herstöðvabeiðnina án
skuldbindinga um samþykki
hennar. Var hann vongóður um
að ekki kæmi til stjórnarslita ef
bandarikjamenn féllust á bráða-
birgðalausn. Hann vildi þvi leiða
bandarikjastjórn það fyrir sjónir,
að vegna innanlandsástandsins
væri ekki að vænta samninga um
varanlega lausn.
Svar bandarikjastjórnar við
uppástungu Ólafs Thors um
könnunarviðræður var afdráttar-
laust: annaðhvort samþykkti Is-
land herstöðvabeiðnina eöa hafn-
aði henni.
ÓLAFUR EINA LJÓNIÐ
Telur höfundur óbilgirni banda-
rikjamanna sýna að þeir töldu
Ólaf eina ljónið i vegi fyrir tafar-
lausri samþykkt herstöðvabeiðn-
innar. Bandarikjamenn vildu
umfram allt hraða málinu og
forðast þannig þjark við Island og
þau riki innan Sameinuðu þjóð-
anna (Bretland, norðurlönd og
Sovétrikin), sem létu sig her-
stöðvabeiðnina varða.
Bandarikjamenn efuðust ekki
um að herstöðvabeiðnin orkaði
sem sprengja á stjórnarheim-
ilinu, en þeir væntu þess að úr
ösku nýsköpunarstjórnar risi ný
samsteypustjórn, kommúnistar
týndu völdum og „besti vinur
Bandarikjanna á Islandi”,
Vilhjálmur Þór, tæki viö embætti
utanrikisráðherra.
Allt frá bandarisku orðsending-
unni 20. október og fram til mán-
aðarloka riðaði nýsköpunar-
stjórnin til falls. Ólafur sætti sig
engan veginn við þá sjálfheldu
sem málið var komið i vegna
stirfni bandarikjamanna. Hallað-
ist hann að þvi að senda þeim
formlegt svar og bjóðast til
óbundinna viðræðna á grundvelli
herstöövabeiðninnar. Ólafur var
sem fyrr staðráðinn i þvi að
ganga ekki að beiðninni. Hann
vildi aðeins stuöla að þvi að
bandarikjamenn tækju svar
Islands gilt, svo að hann gæti sið-
an lagt fram ..bráðabirgðalausn.
Þrátt fyrir gauragang á siðum
Þjóðviljans, höföu sósialistar, og
þá sérstaklega Brynjólfur
Bjarnason, reynst forsætis-
ráðherra hinirsamvinnuþýöustu i
raunum hans. Þeir höfðu fallist á
misheppnað tilboð ólafs um
könnunarviöræöur og vildu sýni-
lega gefa honum tækifæri til þess
að smeygja landinu illindalaust
undan kröfum bandarikjastjórn-
ar.
Tilboð um viöræður á grundvelli
herstöðvabeiðninnar gekk þó of
langt að þeirra dómi. Stjórnarslit
vofðu yfir, þar sem Ólafur hélt
svari sinu til streitu.
BRETAR
SINNIS
VORU SAMÁ
Er bretar höfðu vegið og metið
aðstæður, fóru þeir þess á leit við
bandarikjastjórn, að hún léti sér
nægja leigu herstöðva til skamms
tima og félli leigan úr gildi, er
öryggisreglurSÞ. kæmu til fram-
kvæmda.
Bandarikjastjórn visaöi þeirri
málamiðlun á bug og sagðist