Vísir - 06.01.1977, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 6. janúar 1977.
ÞÓR WHITEHEAD í RITGERÐ UM AÐDRAGANDA SAMNINGSINS:
ekkert vilja eiga undir geðþótta
Sovétrikjanna i SÞ.
1 lok október taldi Ólafur Thors
óhætt að leita álits bresku stjórn-
arinnar og bar fram formlega
fyrirspurn til hennar. Bretar
rey.ndu með svari sinu 29. oktober
að beina islendingum inn á braut
þeirrar málamiðlunar sem
bandarikjamenn höfðu- hafnað.
VIÐBRÖGÐ ISLEND-
INGA
Orðsending breta varð ólafi
hvatning til að endurskoða
væntanlegt tilboð um viðræður á
grundvelli herstöðvarbeiðninnar.
Samdi hann uppkast að nýju svari
til bandarikjastjórnar og itrekaði
þann ásetning Islands að ganga i
SÞ. og taka á sig viðkomandi
skuldbindingar. „Með tilvisun til
þess” væru islendingar reiðu-
búnir til viðræðna við bandarikja-
stjórn „um fyrirkomulag þessara
mála”.
1 ljós kom að stjórnarflokkarnir
— Höfundur telur óbilgirni
bandarikjamanna sýna, að
þeir töldu ólaf Thors eina
J ljónið i vegi fyrir tafarlausri
samþykkt herstöðvabeiðninn-
ar.
gátu allir sætt sig við svarið og
var nýsköpunarstjóninni þar með
borgið.
Ólafur kallaði Dreyfus nú á sinn
fund og kom á framfæri siðbúnu
svari ogfyrirbærum. Við.saman-
burð á frásögnum þeirra af fund-
inum, segir höfundur, að þær
grunsemdir vakni að sendiherr-
ann hafi af ráðnum hug vanrækt
að skýra yfirboðurum sinum frá
aðalatriðunum i máli forsætis-
ráðherra. Hafi Dreyfus þannig
ætlað að meina Ólafi að frelsa
rikisstjórnina úr ógöngunum.
1 orðsendingu til forsætisráð-
herra túlkaði bandariska utan-
rikisráðuneytið svarið sem
„samþykki i grundvallaratriðum
á tilmælum vorum”. Kvaðst
ráðuneytið tilbúið til samninga-
viðræðna. Forsætisráðherra
itrekaði að skilja bæri svar sitt
sem „nei”,' við leigu til langs
tima” og lagði til að samninga-
viðræðum yrði frestað.
Bandarikjastjórn sat fast við
sinn keip. Er allt virtist i óefni
komiö, fól forsætisráðherra Thor
Thors sendiherra að gera lokatil-
raun til þess að fresta málinu.
Kom á daginn, að er röksemdir
Ólafs voru borhar fram án milli-
göngu Dreyfus, tóku ráðuneytis-
menn sönsum. Var ákveðið að
fresta samningaviðræðum fram
yfir sveitarstjórnarkosningar i
janúar.
FRESTURINN LENGD-
UR
í ársbyrjun 1946 tæpti Bjarni
Benediktsson á þvi við Dreyfus,
að forsætisráðherra hefði enn hug
á leigusölu herstöðva, ef hagstæð
kjör yrðu i boði. Allt sæti þó við
það sama, samningaviðræður,
væru ótimabærar. Hugðist Bjarni
með þessu firra forsætisráðherra i
frekari þrýstingi frá bandarikja-
stjórn.
Að sveitarstjórnarkosn-
ingunum loknum, lagði Bjarni
sigurvegari kosninganna, enn á
ný að bandarikjamönnum að
fresta samningaviðræðum fram
yfir þingkosningar. Hermann
Jónasson tók i svipaðan streng og
Bjarni um kosti þess að fresta
samningaviðræðum. Áður en
herstöðvaandstaðan náði
hámarki i nóvember og desem-
ber, hafði Hermann verið á önd-
verðri skoðun og tekið undir
áskoranir Vilhjálms Þórs' til
bandarikjamanna.
Dreyfus skipti þá um skoðun og
hvatti stjórn sina til að verða víð
óskum flokksforingjanna. Fylgdi
bandarikjastjórn þeim ráðum.
Andstreymi siðustu mánaða hafði
sannfært utanrikisráðuneytið um
að herstöðvaáætlun fyrir Island
þyrfti endurskoðunar við
KÖSNINGASKJÁLFTI OG
HERVERND
Er leið að alþingiskosningum
1946 varð krafan um brottflutning
bandarikjahers helsta baráttu-
mál Sósialistaflokksins. En þrátt
fyrir háværar kröfur um að rikis-
stjórnin beitti sér fyrir brottflutn-
ingi hersins, tóku sósialistar þetta
hugðarefni sitt ekki upp á alþingi.
Ólafur Thors hafði reiknað
dæmið rétt: Stjórnarsamstarfið
var sósialistum mikilvægara en
krafan um tafarlausan brottflutn-
ing hersins.
Vorið 1946 gátu lýðræðisflokk-
arnir ekki lengur skorast undan
umræðum um öryggismál. Ólafur
bað bandarikjastjórn að lýsa þvi
yfir, að herstöðvabeiðnin væri
dregin til baka fyrir fullt og allt.
Þannig mætti kippa fótunum und-
an kosningaáróðri kommúnista
og styrkja málstað þess flokks,
sem vinsamlegur væri Banda-
rikjunum.
Bandarikjamenn tóku orðum
Ólafs með jafnaðargeði og töldu
þau sjálfsagt bera vott um tima-
bundinn kosningaskjálfta. Utan-
rikisráðuneytið neitaði að aftur-
kalla herstöðvabeiðnina, synjaði
um birtingu á gögnum henni við-
komandi, en féllst á aö gefnar
yrðu út stuttar yfirlýsingar um
málið.
NÝ TILLAGA BANDA-
RIKJAMANNA
Bandarikjastjórn gat ekki
lengur dulist að tilgangslaust var
að krefjast leigusamnings til
langs tima. Aður en vigstaða
hennar versnaði enn, yrði aö
koma herstöövatillögunni i nýjum
búningi til forsætisráðherra. En
forsætisráðherra neitaði að lesa
tillöguna eða veita henni mót-
töku.
Kosningar nálguðust og enn
ásótti herstöðvamálið Ólaf, þrátt
fyrir yfirlýsingu hans um það á
alþingi i aprillok. í þjóðhátiðar-
ræðu, 17. júni, gerði forsætisráð-
herra nýja tilraun til þess að
kveða málið niður. Hann visaði til
fyrri ummæla, sem hann kvað
„skýr og tvimælalaus”: „A
friðartimum vilja islendingar
ekki hafa hernaðarbækistöðvar i
landi sinu.” Bandarikjastjórn
hafði neitað að gefa herstöðva-
beiðninni „dánarvottorð”, svo að
Ólafur hafði tekið af þeim ómak-
ið.
— Bandarikjamenn væntu
þess að úr öskustó nýsköp-
unarstjórnarinnar risi ný
samsteypustjórn, kommúnist-
ar týndu völdum, og „besti
vinur bandarikjamanna á
islandi,” Vilhjálmur Þór, tæki
við embætti utanrikisráö-
hcrra.
Kosningaúrslitin sýndu að fylgi
flokkanna var nánast óbreytt frá
kosningunum 1942. Nýsköpunar-
stjórnin hafði hlotið ótvirætt
umboð kjósenda og, Ólafur Thors
var ráðinn i áframhaldandi sam-
vinnu við sósialista.
Stuttu eftir kosningar lagði
Ólafur fram fyrirspurn um
afstöðu bandarikjastjórnar til
hugsanlegrar beiðni um brott-
flutning hersins. Dreyfus kom
þeim skilaboðum til forsætis-
ráðherra, að James Byrnes utan-
rikisráðherra hefði „gjörsamlega
blöskrað” uppástungan um aö
islendingar beiddust brott-
flutnings setuliðsins. Sagöist
Dreyfus jafnframt vilja fyrir-
byggja slikt frumhlaup með þvi
að gera forsætisráðherra nokkra
grein fyrir hinni nýju tillögu
bandarikjastjórnar. Þar sem
kosningar voru að baki, féllst for-
sætisráðherra loksins á að taka
tillöguna til athugunar.
SAMNINGUR I MÓTUN
Þann 24. júli 1946 var Hugh S.
Cumming, deildarstjóri Norður-
Evrópudeildar, gerður út af
örkinni til þess að hrinda af stað
langþráðum samningum við
Island. En nýjar hindranir voru
lagðar i leið bandarikjamanna.
A aukaþingi var umræðu að
ljúka um inngöngu Islands i
Sameinuðu þjóðirnar. 1 nefndar-
áliti utanrikismálanefndar um
sáttmála samtakanna var tekið
fram að islendingar væru
„eindregiö andvigir herstöðvum i
landi sinu” og mundu „beita sér
gegn þvi að þær verði veittar”.
Er aukaþingið hafði samþykkt
inngönguna i SÞ, hóf Ólafur Thors
leynilegar viðræður við Cumming
og Dreyfus. Frá upphafi viöræðn-
anna viðurkenndj forsætis-
ráðherra, að það yrði „afar tor-
velt, ef ekki ómögulegt”, að
komast að nokkru samkomulagi.
Spurði Ólafur hver yrði afstaða
bandarikjastjórnar ef Island lýsti
herverndarsamninginn úr gildi
fallinn.
Bandarikjamönnum til hugar-
léttis bar forsætisráðherra loks
fram tillögu eftir tveggja vikna
þóf. Utanrikisráðuneytið i Wash-
ington hafði þegar handbært upp-
kast að nýrri tillögu sem sniðin
var að hugmyndum Ólafs. Var
Cummings kallaður heim til
ráðuneytis, en hann snéri
skömmu siðar aftur til íslands og
27. ágúst afhenti hann forsætis-
ráðherra nýjustu tillögu banda-
rikjastjórnar.
Tillaga þessi, undirstaða Kefla-
vikursamningsins, byggðist að
mestb á bandarisku samnings-
drögunum frá april 1946, að
undanskildum ákvæðum um
varnarsamstarf.
Herinn skyldi hverfa úr landi
innan 9 mánaða. Flugvélum i
förum fyrir bandarikjastjórn
vegna hernáms Þýskalands var
áskilinn afnotaréttur af Kefla-
vikurflugvelli. Skyldi banda-
rikjastjórn heimilt að reka flug-
völlinn með þvi starfsliði
(óbreyttum borgurum) og
búnaði, sem reksturinn krefðist.
Sú uppástunga Ólafs Thors að
tengja ekki flugvallarsamninginn
við niðurfellingu herverndar-
samningsins, var að engu höfð.
Alþýðuflokkur og Sjálfstæðis-
flokkur áttu fulltrúa i samninga-
nefndinni,en Ólafur leyndi sósial-
ista að mestu gangi samning-
anna. Gátu samstarfsflokkarnir
tveir i flestum meginatriðum
unað við bandariska uppkastið,
en fengu öðrum atriðum breytt.
LOKARIMMA OG
STJÓRNARMYNDUN
Keflavikursamningurinn var
lagður fyrir aukaþingið 20.
september 1946. Sósialistar
brugðust hart við og hótuðu
stjórnarslitum, ef uppkastiö næði
fram að ganga. Framsóknar-
menn óskuðu eftir samningi til
styttri tima og kröfðust þess, að
islendingar tækju að sér rekstur
flugvallarins með tilstyrk banda-
rikjamanna.
Ólafur Thors taldi samninginn
hagstæðan þjóðinni og enga
nauðung, þótt hann léti svo i veðri
vaka.
Bandarikjamenn reyndu að
hafa árhif á framsóknarmenn
beint með viðræðum við Her-
mann Jónasson og Eystein
Jónsson. Voru nokkrar smavægi-
legar breytingar gerðar á upp-
kastinu. Það, ásamt þvi að bretar
skárust i leikinn, og hvöttu islend-
inga til þess að hafna ekki
samningsuppkastinu, varð til
þess að nokkrir þingmenn fram-
sóknar undir forystu Eysteins
Jónssonar studdu samningsupp-
kastið við lokaafgreiðslu. Hafði
Hermann Jónasson raunar trúað
þeim Dreyfusi og Cumming fyrir
þvi að þeir mundu styðja það.
Var uppkastið, með
umsömdum breytingum, sam-
þykkt á alþingi 5. október 1946
með 32 atkvæðum gegn 19. Eftir
atkvæðagreiðsluna ’ tilkynnti
Sósialistaflokkurinn að aðild hans
að stjórnarsamstarfinu væri
lokið. Nýtt skeið var að hefjast i
islenskum stjórnmálum. Kefla-
vikurflugvöllur var afhentur
islendingum 25. október 1946 og 8. ‘
april 1947 hurfu siðustu her-
— Aður en herstöðvaandstað-
an náði hámarki hafði
Hermann Jónsson verið á
öndverðri skoðun og tekið
undir áskoranir Vilhjálms
Þórs til bandarikjamanna.
mennirnir úr landi. American
Overseas Airways tók við rekstri
flugvallarins i umboði banda-
riska hermálaráðuneytisins.
NIÐURSTAÐA
Að áliti bandariska utanrikis-
ráðuneytisins var Keflavikur-
samningurinn „það besta sem
hægt var að ná fram undir
núverandi kringumstæðum i
stjórnmálum Islands”. Banda-
rikin hefðu hlotið „lágmarks-
réttindi” fyrir niðurfellingu
herverndarsamningsins.
1 afstöðu lýðræðisflokkanna til
Keflavikursamningsins má i
fyrsta lagi greina hagnýt skamm-
timasjónarmið. Rekstur flug-
vallarins var Islandi ofviða.
Samningurinn tryggði framtið
flugstöðvar i Keflavik og gaf fyr-
irheit um fjárhagslegan ábata.
Þessi atriði segir höfundur þó
aldrei hefðu rekið Ólaf Thors til
þess að tefla stjórnarsamvinn-
unni i tvisýnu. Aðrar og dýpri
orsakir hafi legið til grundvallar
samningsgerðinni.
Samtengdir öryggis- og
viðskiptahagsmunir Islands réðu
afstöðu lýðræðisflokkanna. 1
umræðum um samninginn var
þessum grundvallaratriðum þó
litt eða ekki haldið á lofti. Til þess
að eyðileggja ekki samstarfs-
möguleikana við sósialista gerði
Ólafur Thors niðurfellingu her-
verndarsamningsins og brottför
hersins að þungamiðju i mál-
flutningi sinum.
Að lokum segir Þór Whitehead
að Keflavikursamningurinn hafi
gengið skemmra en þær hug-
myndir um lausn öryggismála
sem rikjandi hafi veriö meðal
leiðtoga lýðræðisflokkanna
haustið 1945. Bandarikjamenn
hafi hvorki gefið flokkunum ráð-
rúm né tima til þess aö semja um
gagngerari lausn. Að þvi leyti
hafi samningurinn verið af-
sprengi bandariskrar óbilgirni.
En i sögulegu tilliti varðaði hann
veginn frá hlutleysi til varnar-
bandalags við þau riki, sem
Island haföi deilt með örlögum i
striði.
Kefíavíkursamningurínn
var afsprengi öryggis-og
viðskiptahagsmuna
— þótt því vœri ekki haldið á foffl vegna
__________________________