Morgunblaðið - 08.02.2001, Blaðsíða 31

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. FEBRÚAR 2001 31
SINFÓNÍA nr. 3 er titillinná verki Johns Speightssem frumflutt verður átónleikunum í kvöld og er
fyrst á efnisskránni. Verkið varð
til í New Jersey í Bandaríkjunum
á tímabilinu ágúst 1996 til janúar
1997 þegar John dvaldi þar vestra
ásamt eiginkonu sinni, Svein-
björgu Vilhjálmsdóttur, píanóleik-
ara og skólastjóra, sem var þar í
námi hjá Dalton Baldwin.
„Á meðan sat ég heima og
samdi,“ segir John og minnist með
sælusvip þeirra stunda þegar næg-
ur tími og friður gafst til tónsmíða
en hann var á starfslaunum lista-
manna á árunum 1995–1998.
Byrjar með mikilli
sprengingu
„Ég vil meina að það hvað verkið
byrjar með mikilli sprengingu
megi skýra með því sem gerist
þegar maður fer úr Bessastaða-
hreppi til Manhattan,“ segir hann
og telur þá búsetubreytingu hafa
verið kveikjuna að dýnamískri
byrjun verksins og ringulreiðinni
sem smám saman breytir þó um lit
og tekur á sig skipulegri mynd.
„Verkið er í tveimur köflum sem
eru tvinnaðir saman í eina heild
þannig að farið er fram og til baka
milli kaflana án skarpra skila. Líkt
og tímaflakk er notað í kvikmynd-
um og bókum, eða þegar farið er
milli tveggja útvarpsstöðva,“ segir
hann og bætir við að hann hafi vilj-
að glíma við öðru vísi tjáningar-
form fyrir sinfóníu. Verkið tileink-
ar hann eiginkonu sinni og sonum.
Óhætt er að segja að John
Speight sé afkastamikið tónskáld
en í tónverkaskrá hans er að finna
um eitt hundrað verk; tónlist fyrir
einleikara og einsöngvara, kamm-
erverk, kórverk, þrjá einleiks-
konserta og þrjár sinfóníur.
„Þegar maður kemur með nýtt
verk finnur maður að hljómsveit-
arfólkið er mjög alvarlegt á svip.
Jafnvel hljóðfæraleikarar sem
maður þekkir vel eru ekki sérlega
vingjarnlegir til að byrja með – en
eftir eina til tvær æfingar byrjar
fólk að brosa aftur og heilsa
manni! Ég veit vel að fyrst er
þetta hreint helvíti en núna er ég
bara orðinn býsna ánægður,“ seg-
ir hann og hlær. „Ég er mjög
ánægður með hvernig hljómsveit-
in leggur sig fram. Einbeitingin og
spilamennskan hjá þessu fólki er
alveg ótrúleg. Þetta er alveg ný
tónlist og mjög erfið en það leggja
sig allir fram og gefa mikið af sér.
Þetta er atvinnufólk. Og svo er
stjórnandinn, James Macmillan,
alveg frábær. Hann veit nákvæm-
lega hvað hann vill og hvernig
hann á að ná því fram,“ segir hann.
Þegar við göngum út úr Há-
skólabíói að viðtalinu loknu eru
einmitt að hefjast æfingar á nýju
verki sem John Speight skrifaði
fyrir Camillu Söderberg en þar
koma við sögu fjöldinn allur af
blokkflautum, söngkona, gítar,
fiðla, selló, slagverk og dansari.
Og ekki nóg með það, heldur verð-
ur einnig frumflutt verk eftir hann
á Háskólatónleikum í næstu viku.
Það er verk fyrir klarinettu og pí-
anó, sem Jón Aðalsteinn Þorgeirs-
son og Örn Magnússon munu
leika.
Úr Bessastaðahreppi til Manhattan
Á efnisskrá tónleika Sinfóníunnar í kvöld kl. 19.30 eru verk eftir John Speight, Charles Ives og James Mac-
Millan, sá síðastnefndi stjórnar hljómsveitinni. Margrét Sveinbjörnsdóttir náði tali af MacMillan og Speight.
Morgunblaðið/Ásdís
James MacMillan, tónskáld og stjórnandi, og John Speight tónskáld.
FYRIR skömmu kom út
greinasafnið Speglanir:
Konur í íslenskri bók-
menntahefð og bók-
menntasögu eftir Helgu
Kress, prófessor í bók-
menntafræði. Er þar
um að ræða úrval
greina sem Helga hefur
ritað á um tuttugu ára
tímabili og birst hafa í
bókum og tímaritum.
Í dag, milli kl. 12 og
13, mun Helga fjalla um
viðtökur femínískra
bókmenntarannsókna í
rabbi á vegum Rann-
sóknarstofu í kvenna-
fræðum í stofu 101,
Odda. Þar mun Helga
m.a. ræða um reynslu sína af and-
stöðu gegn kvennarannsóknum í
bókmenntum og leitast við að
greina einkenni þeirrar umræðu.
Helga hefur skrifað og staðið að
útgáfum ýmissa rita um kvenna-
bókmenntir og kvennarannsóknir.
Í greinasafninu sem nú kemur út
hefur hún valið saman greinar sem
fjalla um konur í íslenskri bók-
menntahefð og bókmenntasögu 19.
og 20. aldar. Um er að ræða fjórtan
greinar sem raðað er í tímaröð og
skipað í fjóra meginkafla sem end-
urspegla þróunina í
kvennarannsóknum
tímabilsins. „Ég fjalla
bæði um hvernig
konum hefur verið
lýst í bókmenntum
þessa tímabils og
hvaða hlutverki þær
hafa gegnt í bók-
menntasköpun, en
dæmi um það er
greinin um Grasa-
ferð Jónasar Hall-
grímssonar, sem er
líklega fræðilegasta
greinin í safninu, og
svo einnig hvernig
viðtökur bókmenntir
eftir konur hafa
fengið, og má þar
nefna kerlingarbókagreinina, en á
tímabili mátti varla koma út bók
eftir konu án þess að hún væri
stimpluð nafngiftinni kerlingabók.“
Þegar Helga er spurð um gildi
femínískrar bókmenntagagnrýni
fyrir kvennabaráttu og kynja-
umræðu almennt, segir hún það
ágætt að fá þessa spurningu, því oft
vilji fólk spyrða saman femínískri
bókmenntafræði og kvennapólitík.
„Femínísk bókmenntafræði er
fræðigrein, ekki pólitík, þótt rann-
sóknaspurningar geti verið póli-
tískar og niðurstöður nýst í
kvennabaráttunni. Bókmenntir eru
búnar til úr tungumáli sem bæði
speglar hugmyndafræðileg viðhorf
samfélagsins til kvenna á hverjum
tíma og viðheldur þeim. Í bók-
menntum má því greina þessi við-
horf, uppsprettu þeirra og birting-
arform, og þá einnig aðferðir
karlveldisins, meira eða minna
ómeðvitaðar, til að halda konum
niðri.“ Helga segir einnig skemmti-
legt að sjá hvernig konur hafa í
bókmenntum leitað ráða til að kom-
ast hjá þessari kúgun og gera upp-
reisn gegn henni. „Í bókmenntum
má finna uppreisnarafl sem
kvennabaráttan getur nýtt sér, og
mætti hún gera meira af því.“
– Nú ert þú frumkvöðull á þessu
fræðasviði á Íslandi. Hver er
reynsla þín af því starfi?
„Fyrstu greinarnar sem ég birti
um miðjan áttunda áratuginn vöktu
mjög mikla athygli. Þetta var á
rauðsokkatímabilinu og konur
höfðu mikinn áhuga á rannsóknum
mínum. Hins vegar brugðust ýmsir
karlar, og þá einkum karlrithöf-
undar ókvæða við, tóku gagnrýni
mína á kvenlýsingar í bókmennta-
verkum til sín persónulega og urðu
mjög móðgaðir. Það er því miður
einkenni á íslenskri bókmennta-
umræðu að hún er mjög frumstæð.
Í stað fræðilegrar umræðu um við-
komandi texta snerist umræðan um
mig persónulega, þar sem bæði
karakter minn og kynferði var
dregið í efa. Þetta var svolítið
óþægilegt, en það bjargaði mér að
ég bjó erlendis um þessar mundir
og varð því ekki fyrir því aðkasti á
almannafæri sem ekki var laust við
að ég yrði fyrir síðar,“ segir Helga.
„Um þessar fyrstu viðtökur ætla
ég að ræða í rabbinu í dag. Um síð-
ari viðtökur ræddi ég fyrir nokkr-
um árum á fundi hjá Félagi áhuga-
manna um bókmenntir, og birti
síðar sem grein sem er í greinsafn-
inu. Þessar viðtökur eru ólíkar en
hafa samt nokkur sameiginleg ein-
kenni sem eru bæði áhugaverð og
lærdómsrík.“
– Er andstaða gegn femínískum
rannsóknum áberandi í dag?
„Andstaðan er ekki eins opinská
nú og hún var áður. Það er önnur
aðferð notuð sem er jafnvel áhrifa-
meiri, og það er þöggunin. Það er
látið sem slíkar rannsóknir séu
ekki til, hvað þá að þær skipti máli,
jafnvel um leið og þær eru innlim-
aðar í viðurkenndar rannsóknir
(karla), en án þess að láta þess get-
ið. Á sama hátt og bókmenntir eftir
konur auðguðu og endurnýjuðu
ríkjandi bókmenntahefð karla hafa
kvennarannsóknir í bókmenntum
auðgað íslenskar bókmenntarann-
sóknir almennt, víkkað út sjón-
deildarhring þeirra og endurnýjað
staðnaðar aðferðir og áherslur.“
FYRIRLESTUR minnfjallaði um hlutverk kynja íverkum eftir Indriða G.Þorsteinsson, Thor Vil-
hjálmsson, Guðberg Bergsson og
Svövu Jakobsdóttur. Eins og ýmsar
síðari greinar mínar um svipað efni
vakti hann töluverð viðbrögð, eink-
um hjá karlrithöfundum sem þótti á
einhvern hátt að sér vegið. Indriði G.
Þorsteinsson birti sama ár smásög-
una „Frostnótt á annarri hæð“ í
Samvinnunni 5/1974 þar sem m.a. er
vikið að mjög svo ókvenlegum kven-
bókmenntafræðingi með nafni sem
sýnir að ekki fer á milli mála við
hvern er átt. Þótt þetta sé ekki mjög
góð saga kaus höfundur að endur-
birta hana í smásagnasafni sínu Átj-
án sögur úr álfheimum (1986). Með
sögu sinni skapaði Indriði hefð og í
fótspor hans fetaði Jökull Jakobsson
í skáldsögu sinni Feilnóta í fimmtu
sinfóníunni (1975) með kafla um
svipaðan kvenbókmenntafræðing
sem er ekki bara ókvenleg, heldur
einhvers konar kynskiptingur með
skegg og situr fyrir konum í gufu-
baði!
Að víkka sjóndeildarhringinn
Helga Kress,
bókmenntafræðingur
og rithöfundur.
Úr formála greinasafnsins
Speglanir eftir Helgu Kress.
SÍÐASTUR á efnisskrá tón-leikanna er Konsert fyrirselló og hljómsveit eftirJames MacMillan sem er
jafnframt hljómsveitarstjóri að
þessu sinni. Einleikari á selló er
Englendingurinn Raphael Wallf-
isch.
MacMillan, sem er fæddur árið
1959, er meðal fremstu núlifandi
tónskálda Bretlandseyja og þykir
tónlist hans einkar lagræn og að-
gengileg. Sinfóníuhljómsveitin hefur
áður flutt tvö verka hans, Veni, Veni
Immanuel með Evelyn Glennie í ein-
leikshlutverkinu og The Confessions
of Isobel Gowdie. Hann hefur látið
frá sér fara fjölda stórra hljómsveit-
arverka. Þar á meðal eru nokkrir
einleikskonsertar; trompetkonsert,
klarínettukonsert og slagverkskons-
ert. Þá hefur hann samið kammer-
og kórverk og eina óperu. Í verkum
hans heyrast gjarnan tilvitnanir í
þjóðlega skoska tónlist og mörg
þeirra hafa ýmist pólitíska eða
trúarlega skírskotun.
„Sellókonsertinn er hluti eins
konar þríleiks, sem ég kalla Tridu-
um eða Þrídægru,“ segir Macmillan.
Verkin þrjú samdi hann að beiðni
Sinfóníuhljómsveitar Lundúna á ár-
unum 1996–1997 og var það fyrsta
samið fyrir einn hljóðfæraleikara
sveitarinnar, Christine Pendrill, sin-
fónískt verk þar sem englahornið er
í aðalhlutverki. Hin verkin tvö voru
samin að beiðni Rostropovich; selló-
konsertinn fyrir hann sem sellóleik-
ara og lokaverkið fyrir hann sem
hljómsveitarstjóra. „Innblásturinn
að verkunum þremur sæki ég til
dymbilvikunnar, daganna skírdags,
föstudagsins langa og laugardagsins
fyrir páska. Sellókonsertinn sem hér
verður fluttur tengist föstudeginum
langa og krossfestingu Krists. Þetta
er á margan hátt mjög hefðbundinn
konsert. Hann er í þremur köflum;
hægum, hröðum og hægum, í hefð-
bundnu konsertformi,“ segir Mac-
Millan. Á sama tíma og hann var að
semja konsertinn gerðust skelfilegir
atburðir í bænum Dunblane þegar
hópur ungra skólabarna var myrtur
ásamt kennara sínum. „Annar þátt-
urinn er einskonar „In memoriam“
til þessara barna,“ segir tónskáldið.
Sinfóníuhljómsveitin
stórkostleg
James MacMillan er fyrst og
fremst þekktur sem tónskáld en hef-
ur einnig haslað sér völl sem hljóm-
sveitarstjóri. „Ég kann þeim báðum
vel, hvoru á sinn hátt,“ segir hann
þegar hann er spurður í hvoru hlut-
verkinu hann kunni betur við sig,
tónskáldsins eða hljómsveitarstjór-
ans. „Það er ekki svo langt síðan ég
fór að stjórna að staðaldri en mér
líkar vel að hafa jafnvægi þarna á
milli. Mitt aðalstarf er tónsmíðarnar
en mér finnst gott að komast út í líf-
ið af og til og vinna með öðrum tón-
skáldum og tónlistarmönnum.“
MacMillan er skoskur að ætt og
uppruna, lærði fyrst við Edin-
borgarháskóla, en síðar við Háskól-
ann í Durham þaðan sem hann lauk
doktorsprófi í tónsmíðum. Hann
hefur kennt bæði við Háskólann í
Manchester og Konunglegu skosku
tónlistar- og leiklistarakademíuna,
verið ráðinn sem tónskáld fyrir virta
tónlistarhópa eins og Skosku kamm-
ersveitina og hljómsveitina Fíl-
harmóníu, og gegnt stöðu listræns
stjórnanda á ýmsum vettvangi.
MacMillan hefur stjórnað hljóm-
sveitum bæði heima og heiman;
Konunglegu skosku þjóðarhljóm-
sveitinni, Skosku kammersveitinni,
Lundúnasinfóníettunni, og sinfón-
íuhljómsveitunum í Queensland og
Þrándheimi, svo einhverjar séu
nefndar. Í september síðastliðnum
tók hann við stöðu tónskálds og
hljómsveitarstjóra Fílharmóníu-
sveitar Breska ríkisútvarpsins sem
Sir Peter Maxwell Davies gegndi
áður.
„Sinfóníuhljómsveit Íslands er
stórkostleg. Hljóðfæraleikararnir
svara mjög vel og eru snöggir að
átta sig, auk þess sem þeir eru mjög
vingjarnlegir og stemmningin góð á
æfingum,“ segir MacMillan.
Líkar vel að hafa jafn-
vægi milli hlutverka
ANNAÐ verkið á efnisskrá tón-
leikanna er Three places in New
England eftir Bandaríkjamanninn
Charles Ives, sem er talinn vera
einn af kynlegustu kvistunum í
tónlistarsögu síðustu aldar. Verkið
er samið á árunum 1903–1914 og
hver hinna þriggja þátta dregur
upp mynd af stöðum á heimaslóð-
um tónskáldsins.
Ives var menntaður í tónlist-
arfræðum en vann fyrir sér með
tryggingaviðskiptum og efnaðist
vel. Honum var lítið í mun að fá
verk sín flutt, og hefði varla orðið
mikið ágengt í þeim efnum, svo
mjög sem þau voru á undan sam-
tíð sinni. Ives notar gjarnan lag-
búta og þekkt stef en setur þau í
nýstárlegt samhengi, blandar sam-
an ólíkum tón- og takttegundum
og skapar með því sinn einstaka
hljóðheim.
Verk Ives eru mörg ákaflega
erfið í flutningi og á hann að hafa
varpað fram spurningunni: „Er
það kannski mér að kenna að pí-
anóleikarar hafa bara tíu fingur?“
Tíu fingur píanóleikara