Morgunblaðið - 11.02.2001, Blaðsíða 22

LISTIR
22 SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
mræðufundur um gagn-
rýni sem haldinn var í
Borgarleikhúsinu í liðinni
viku varð ekki beinlínis til
þess að efla trú manns á
hlutverk fjölmiðlagagnrýni
í því flókna samspili fjöl-
miðlunar og listrænnar sköpunar sem nútíma-
samfélag býr við. Í huga undirritaðs er hlut-
verk gagnrýni fyrst og fremst fólgið í því að
setja hlutina í samhengi. Skilgreina það sem á
borð er borið í samhengi við það sem áður
hefur verið gert og benda á frávik og sam-
ræmi. Grundvallaratriði er að gagnrýnandinn
sjálfur hafi ákveðna sýn á listgreinina, hafi
skoðun á því hvernig listgreinin tengist um-
hverfi sínu, sögulega, félagslega og pólitískt
og byggi umfjöllun sína á þeirri skoðun. Í
sumum tilfellum getur slík skoðun valdið
þröngsýni en þá er a.m.k. vitað af hverju hún
stafar og hægt að lesa umfjöllunina útfrá
þeirri vitneskju.
Gallinn við umræðuna á fundi Borgarleik-
hússins var hversu al-
menn hún var og hversu
fundarstjórn var mátt-
laus, umræðunum var á
engan hátt stýrt, heldur
einkenndist hún af tilfinn-
inganæmum lýsingum fólks á því hvers konar
áhrif fjölmiðlagagnrýni hefði á það persónu-
lega. Þannig var ýmsum athyglisverðum hug-
myndum velt upp en nánast engum þeirra
fylgt eftir í umræðunum. Þó var umræðan
langt frá því gagnslaus þó hún risi ekki undir
þeirri almennu kröfu sem fundarmenn gerðu
til fjölmiðlagagnrýninnar, þ.e. að hún væri
málefnaleg.
Eitt þeirra sjónarmiða sem vakið var máls
á var skortur á yfirsýn gagnrýnendanna. Oft
hefur verið hægt að afsaka slíkt með skammri
viðdvöl hvers og eins í sæti gagnrýnandans en
svo er ekki nú um stundir, þar sem gagnrýn-
endur dagblaðanna hafa allir fylgst með leik-
húsunum um nokkurra ára skeið hið minnsta
og sumir býsna lengi. Skorturinn felst því
ekki í takmarkaðri yfirsýn heldur hug-
myndalegri fátækt. Það er lítið gagn að því að
velja sér fjallstopp til útsýnis ef kennileitin
eru manni alls ókunn. Þekkja engin örnefni og
kunna engin skil á landslaginu. Geta eingöngu
sagt: „Þarna er á og þarna er dalur, þarna er
gras og þarna er mold. Þarna urð og og þarna
klettar.“ Gefa svo landslaginu einkunnir eftir
því hvort það er fallegt eða ljótt. Góð sýning
eða vond.
Hugmyndalega hafa gagnrýnendurengin áhrif á íslenskt leikhús. Þeirsetja ekki það sem fyrir þá er bor-ið í hugmyndalegt samhengi og
gera ekki þess háttar kröfur til íslenskrar
leiklistar.
Íslensk leiklist er þannig meðhöndluð sem
afþreying eingöngu. Henni er ekki ætlað hug-
myndalegt hlutverk af gagnrýnendum. Einn
fundarmanna spurði gagnrýnendur hvort
þeim dytti aldrei í hug að velta fyrir sér hvers
vegna verkefnin væru valin til sýninga. „Það
er alltaf ákveðin ástæða fyrir vali á verk-
efnum,“ var sagt. Vissulega. En spurningin
ristir sennilega dýpra en spyrjandinn hafði í
huga. Þetta er grundvallarspurning sem velt-
ir upp tilgangi þeirrar leiklistar sem hér er
framin. Hvers vegna er verið að sýna öll þessi
leikrit? Hvað gengur leikhúsunum til? Leik-
hús má skilgreina útfrá þeim sýningum sem
þar eru í boði. Það er reyndar hægt að skil-
greina leikhús útfrá öðrum forsendum en lát-
um það bíða um sinn. Þrjár ástæður eru
ríkjandi við val á leikritum til sýninga í ís-
lenskum leikhúsum. A. Leiksýningar eru sett-
ar upp vegna þess að þær eru taldar líklegar
til vinsælda. B. Þær eru settar upp til að gefa
ákveðnum listamönnum tækifæri. C. Þær eru
settar upp vegna þess að hópur leikhúslista-
manna kemur sér saman um að setja upp til-
tekið verk og ráða þá ástæður A og B gjarnan
valinu. Ekki minnist ég þess að hafa séð gagn-
rýnendur velta þessu fyrir sér fremur en þeir
hafi velt því fyrir sér hvort aðrar ástæður
gætu legið að baki valinu. Þaðan af síður hef
ég séð gagnrýnanda lýsa þeirri skoðun sinni
að tiltekið verk hafi hreinlega verið algjörlega
óþarft að taka til sýninga. Verkefnaval leik-
húsanna hefur þannig verið undanþegið gagn-
rýni um nokkurt skeið.
Reyndar er það svo að fjölmiðlagagnrýni
þessi misserin er óhemju jákvæð. Íslensk
leiklist nýtur mikils velvilja en lítils aðhalds.
Með aðhaldi er þó ekki átt við niðurrifs-
gagnrýni, hvorki persónulegt skítkast í garð
einstaklinga né neikvætt nöldur um einstaka
viðburði, heldur er átt við hugmyndalegt að-
hald og virðingu fyrir tilgangi leiklistar í sam-
félaginu.
Gagnrýni fjölmiðlanna einkennist af virð-
ingarleysi fyrir listgreininni. Virðingarleysi í
þeim skilningi að gagnrýnendum er aldrei
misboðið. Þeir ætlast ekki til neins af leiklist-
inni. Þeir taka öllu opnum örmum sem að
þeim er rétt. Þeir velja ekki né hafna. Þeir líta
ekki á það sem hlutverk sitt að krefja leik-
húsfólk um rökstuðning fyrir gjörðum sínum.
Þeir hafa ekki persónulega sýn á leikhúsið,
þeir sjá ekki annan og merkari tilgang með
leiklistinni en að hafa ofan af fyrir áhorf-
endum. Þeir hafa ekki metnað fyrir hönd leik-
hússins.
Umfjöllun um leikhús í íslenskumfjölmiðlum má greina í fjóraflokka. Þar fer mest fyrir fréttumog viðtölum í tengslum við frum-
sýningar. Í öðru lagi er það gagnrýnin – leik-
dómarnir – sem fylgir beint í kjölfar frumsýn-
inga. Í þriðja lagi eru slúðurfréttir af
leikhúsfólkinu. Í fjórða lagi er það sem kalla
má faglega umfjöllun um leikhús. Sumir hafa
reyndar viljað halda því fram að fagleg um-
fjöllun sé engin um íslenskt leikhús í íslensk-
um fjölmiðlum a.m.k. er það helsta viðkvæði
leikhúsfólks þegar gagnrýni ber á góma að
faglega þáttinn skorti. Þar er ekki við gagn-
rýnendur eingöngu að sakast því fleira kemur
til. Í fyrsta lagi er frumsýningagagnrýni – hin
hefðbundna gagnrýni – ekki besti vettvang-
urinn fyrir dýpri og málefnalegri umfjöllun
um leikhús. Í öðru lagi er þessi krafa leik-
húsfólks um „málefnalega gagnrýni“ orðin að
innantómri klisju þar sem leikhúsin hafa
hingað til ekki lagt neitt af mörkum sjálf til
hinnar meintu málefnalegu umræðu. Undir-
ritaður hefur reynslu af því að það er sem að
vinda vatn úr grjóti að fá leikhúsfólk til að tjá
sig í rituðu máli um málefni leikhússins. Eru
þó ágætlega ritfærir menn og konur þar inn-
anborðs. Er eftirsjá að slíku þar sem málefna-
legu gildi daglegrar umræðu innan leikhús-
anna er allajafna mjög í hóf stillt. Viðleitni
Borgarleikhússins í vetur til að hefja umræðu
um leikhús og efni því tengd er af hinu góða. Í
því er fólginn vísir að uppbyggingu sjálfs-
myndar íslensks leikhúss sem hefur verið
næsta óljós til þessa.
Undirritaður hefur áður sett fram þá skoð-
un að skortur á málefnalegri – faglegri – um-
ræðu um leiklist stafi af því að hér hafi ekki
þróast fræðileg umfjöllun um leiklist samhliða
hinni praktísku hlið. Háskólayfirvöld hafa
ekki sýnt leiklistinni þá sjálfsögðu virðingu að
fá henni sérstakan sess innan hins akadem-
íska samfélags. Engin kennsla í dramatúrgíu
eða leikhúsfræðum hefur farið fram á vegum
Háskóla Íslands. Boðið hefur verið upp á
námskeið í leikritalestri innan ramma bók-
menntafræðinnar og sýnir það raunar í hnot-
skurn afstöðu hins akademíska samfélags til
leiklistarinnar sem fræðigreinar, ekki síður
en listgreinar. Textinn ræður ferðinni. Leik-
list sem flókin og samsett listgrein hefur ekki
verið viðurkennd sem rannsóknarefni af hinu
íslenska háskólasamfélagi. Nokkrar vonir má
þó binda við nýstofnaðan Listaháskóla verði
honum gert fjárhagslega kleift að standa við
fyrirætlanir stjórnenda um hinn akademíska
þátt þess náms sem þar á að fara fram.
Þegar leiksýning er skoðuð frá bókmennta-
legum sjónarhóli er það aukaatriði hvernig
hinn skrifaði texti hefur verið meðhöndlaður í
leikhúsinu. Sýningin er álitin eins konar list-
ræn – og eftir atvikum skrautleg – viðbót á
hið eiginlega listaverk sem er leikritið. Leik-
listinni er þar með hafnað sem sjálfstæðri list-
grein heldur er hún hlutuð sundur í frum-
eindir sínar og fjallað um hana sem
bókmenntir, tónlist, myndlist og leiklist sem í
þessu samhengi er þröngt skilgreind sem
framlag leikarans eingöngu. Gagnrýni og um-
fjöllun um leiklist í íslenskum fjölmiðlum tek-
ur mið af þessu þar sem textinn er útgangs-
punkturinn og leikmynd, tónlist, lýsingu og
leik gefnar einkunnir í kjölfarið. Síðan eru
þessir þættir dregnir saman í lok umsagnar
og fundin eins konar meðaleinkunn. Góð sýn-
ing eða vond.
Þetta er hin viðurkennda og klassíska að-
ferð við umsagnir um leiksýningar. Þegar
þetta form er gagnrýnt er spurt á móti hvern-
ig gera eigi þetta á annan hátt. Sagt er að
gagnrýnandinn hafi ákveðna upplýsinga-
skyldu gagnvart lesandanum, sem þurfi að fá
upplýsingar um efni verksins og söguþráð og
síðan þurfi að gefa hugmynd um frammistöðu
leikenda og hvers einstaks listræns höfundar
sýningarinnar.
Gagnrýnendum er gjarnan legið áhálsi fyrir að þekkja ekki til vinn-unnar í leikhúsinu. Vita ekki hvaðliggur að baki leiksýningunni og
hvernig samstarfi listamannanna er háttað og
hvernig starfsvið þeirra skarast sí og æ þann-
ig að leiksýning mótast sem heildstætt en
ekki samsett listaverk. Þetta er sú mynd sem
leikhúsfólk heldur á lofti um sköpunarferli
leiksýningar og telur gagnrýnendur ekki hafa
vit á og er kjarni þess sem leikhúsfólk kallar
skort á faglegri þekkingu gagnrýnandans.
Hvort þetta ferli á sér alltaf stað með þessum
hætti er annað mál og tengist fremur því
framleiðsluferli sem leikhúsin móta við
vinnslu sýninga og er nokkuð misjafnt eftir
því hvaða leikhús eða leikhópur á í hlut. Með
nokkrum rétti má gera þá kröfu til gagnrýn-
enda að þeir átti sig á því að framleiðsluferlið
(sköpunarferlið) er ekki eitt og hið sama í öll-
um tilfellum. Það hefur t.a.m. afgerandi áhrif
á allt sköpunarferlið hvort útlit sýningar er
alfarið ákvarðað áður en æfingar hefjast eða
fær að þróast samhliða leikæfingum. Þannig
getur sýning sem metin er í aðskildum ein-
ingum og fengið jákvæða umsögn sem slík,
verið í molum sem heildstætt verk og haft
takmarkað gildi sem leikhúslistaverk þó af
henni skíni fagmennska og listræn kunnátta í
myndlist, tónlist, lýsingu, búningum og leik.
Íþessu efni er þó ekki eingöngu viðgagnrýnendur að sakast. Leikhúsinhafa á vissan hátt ýtt undir þessa að-skilnaðarstefnu listgreinanna í leikhús-
inu með því að halda fram höfundum hvers
einstaks þáttar sýningar. Listrænir stjórn-
endur gera – eðlilega – kröfu til höfundar-
réttar að sínum þætti sýningarinnar og gagn-
rýnandinn virðir þá kröfu með því að gefa
hverjum og einum einkunn fyrir hans fram-
lag. Heildstætt eðli leiksýningar og sér-
staklega hlutur leikstjórans í þeirri sköpun
verður oft harla lítt sýnilegur og síst af öllu
fyrir þann sem ekki er kunnugur vinnsluferl-
inu og þeim hefðum sem hafa skapast innan
leikhússins í samvinnu hinna listrænu höf-
unda. Þá er einnig misjafnt hversu stóran
þátt hver einstakur listamaður á í þessu ferli
og er það einstaklingsbundið fremur en fyr-
irfram njörvað niður í ákveðinn fram-
leiðsluramma. Leiksýning er þegar öllu er á
botninn hvolft sameiginleg sköpun fjölda
ólíkra einstaklinga sem nálgast viðfangsefnið
úr ýmsum áttum þó markmiðið sé eitt og hið
sama.
Að „rýna til gagns“ í leiksýningar er því
langt frá því einfalt mál og ekki nema von að
margir hafi heykst á því verkefni og aðrir leit-
að logandi ljósi að aðferðum til einföldunar.
Kannski má segja að leiklistin – sem og aðrar
listgreinar – fái yfirleitt þá umfjöllun sem hún
á skilið, því það hlýtur að vera listgreinin sjálf
sem gefur tóninn fyrir þá sem vilja kvaka í
kjölfar hennar.
Máttlaust kvak í kjölfarið
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson