Morgunblaðið - 11.02.2001, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á leiðtogafundi Evrópu-sambandsins í Nice íbyrjun desember 2000bar hæst átök um þær
leikreglur sem eiga að gilda um
stækkun þess til austurs á komandi
árum. Fundurinn samþykkti hins
vegar einnig nýja skrá grundvallar-
réttinda. Þessi viðburður er athygl-
isverður fyrir margra hluta sakir.
Framan af tilveru Evrópusam-
bandsins snerist ríkjasamstarf
þetta auðvitað fyrst og fremst um
efnahagsmál. Eftir því er fram liðu
stundir færðist það yfir á fleiri svið.
Er nú svo komið að rætt er í æ meiri
alvöru um einhvers konar sam-
bandsríki Evrópu. Samhliða þessu
hefur vaknað sú hugmynd að
styrkja þurfi grundvallarréttindi
borgara Evrópusambandsins í
sessi, draga þau betur fram í dags-
ljósið og leggja áherslu á að Evr-
ópuhugsjónin snúist um fólk en ekki
fjármagn.
Burtséð frá pólitískum rökum af
þessu tagi hefur það einnig verið
nokkuð aðkallandi tæknilegt vanda-
mál að Evrópusambandið sem yfir-
þjóðleg stofnun skuli ekki með
nokkrum hætti formlega séð vera
bundin af því að virða helstu grund-
vallarréttindi borgaranna líkt og að-
ildarríkin eru með stjórnarskrám
sínum og aðild að Mannréttinda-
sáttmála Evrópu. Evrópusam-
bandsdómstóllinn í Lúxemborg hef-
ur stoppað í götin að þessu leyti með
því að telja mannréttindi til
óskráðra meginreglna sem samb-
andið verði að virða. Ennfremur var
lengi rætt um og lagt til af hálfu
framkvæmdastjórnarinnar í Brus-
sel að Evrópusambandið ætti með
réttu að fullgilda Mannréttindasátt-
mála Evrópu. Þeirri leið lokaði Evr-
ópusambandsdómstóllinn með
frægu áliti þar sem slík aðild var
sögð hafa slíkar stjórnskipulegar af-
leiðingar að hún yrði ekki ákveðin
öðruvísi en með breytingum á stofn-
skrám sambandsins.
Þess í stað ákvað Evrópusam-
bandið nokkuð óvænt í júní 1999 að
frumkvæði Þjóðverja að ýta úr vör
réttindaskrá Evrópusambandsins.
Skyldi skráin liggja fyrir í lok alda-
mótaársins 2000. Okkur Íslending-
um þykir það ekki mjög skammur
frestur enda vanir skorpuvinnu
jafnvel við stjórnarskrárbreytingar
en fyrir suma er það glæfralega
stuttur tími. Má taka sem dæmi að
Austurríkismenn hafa árangurs-
laust reynt að koma fram heildar-
endurskoðun á stjórnarskrá sinni í
áratugi.
Áður en vikið verður að efni nýju
réttindaskrárinnar er rétt að fara
nokkrum orðum um þá aðferð sem
notuð var til semja skrána. Sett var
á stofn nokkurs konar stjórnlaga-
þing sem samanstóð af fulltrúum
ríkisstjórna, þjóðþinga og þings
Evrópusambandsins. Samkundan
fundaði reglulega undir forystu
Romans Herzogs, fyrrverandi for-
seta Þýskalands, en hann var áður
forseti stjórnlagadómstóls Þýska-
lands. Öll skjöl, þar á meðal athuga-
semdir frá fjölmörgum óháðum
félagasamtökum, hafa verið jafnóð-
um aðgengileg á heimasíðu ráð-
herraráðsins, http://www.consili-
um.eu.int, sjá einnig http://-
www.europarl.eu.int/charter. Þessi
lýðræðislega aðferð gafst það vel að
margir telja að nota eigi hana fram-
vegis þegar grunnsáttmálar Evr-
ópusambandsins verða endurskoð-
aðir.
Hvaða réttindi?
Fyrir samkunduna var lagt að
gera tillögu um borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi, um félagsleg
réttindi og um réttindi sem einungis
kæmu borgurum Evrópusambands-
ins til góða. Ljóst var að skráin hlyti
að byggjast á þeim alþjóðlegu text-
um sem þegar voru fyrir hendi eins
og Mannréttindasáttmála Evrópu
og Félagsmálasáttmála Evrópu.
Hins vegar er lítil ástæða til að fara
af stað nema einhverju sé bætt við.
Auðvitað hefur orðið þróun á þeim
fimmtíu árum sem liðin eru síðan
mannréttindasáttmálinn var sam-
inn. Breyttar þjóðfélagsaðstæður
kalla á að grundvallarréttindi
manna séu skilgreind á nýjan veg.
Hvað borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi varðar geymir skráin
nokkrar nýjungar miðað við Mann-
réttindasáttmála Evrópu. Þannig
byrjar skráin á því að slá því föstu
að ekki megi skerða mannhelgi. Þá
beri á sviði læknavísinda og líftækni
að virða frjálst og upplýst samþykki
í samræmi við lög, banna skuli kyn-
bætur, að mannslíkaminn og hlutar
hans séu notaðir í ábataskyni sem
og klónun í tímgunarskyni. Skráin
geymir einnig ákvæði um vernd
persónuupplýsinga sem er að verða
æ brýnna úrlausnarefni, nokkuð
sem fæstir höfðu áhyggjur af fyrir
fimmtíu árum. Ákvæði um tjáning-
arfrelsi eru einnig ítarlegri en í
mannréttindasáttmála Evrópu.
Þannig er talað um að fjölbreytni
fjölmiðla skuli virt sem og frelsi
lista og vísinda.
Fátt kemur á óvart varðandi þau
félagslegu réttindi sem tekin hafa
verið upp í skrána. Aðalvandinn hef-
ur verið sá að fá sum ríki til að fall-
ast á að félagsleg réttindi eigi yf-
irleitt erindi í skrá af þessu tagi.
Frakkar gerðu það hins vegar að
skilyrði fyrir því að standa að
skránni að hún geymdi félagsleg
réttindi. Þeir hafa haldið því fram að
orða megi reglur um félagsleg rétt-
indi á þann veg að þau séu bindandi
meginreglur fyrir dómstóla jafnvel
þótt einstaklingar geti ekki borið
þeim við í dómsmálum.
Hvað varðar réttindi ríkisborgara
Evrópusambandsins, sem ekki
koma öðrum til góða, eru dregin
fram réttindi eins og til vandaðrar
stjórnsýslu og til að fá aðgang að op-
inberum skjölum.
Skráin geymir loks tilvísun til
ýmissa samfélagsverðmæta sem
ekki hafa enn hlotið viðurkenningu
á alþjóðavettvangi. Þannig er kveðið
á um að Evrópusambandið skuli
virða menningar-, trúar- og tungu-
málafjölbreytni og því beri að taka
tillit til umhverfis- og neytenda-
verndar í stefnumörkun sinni. Þessi
ákvæði eru hins vegar ekki orðuð
það afdráttarlaust að hægt sé að
tala um að þau veiti rétt til tiltek-
inna gæða af þessu tagi.
Lagalegt gildi
Margir gerðu sér vonir um að
samkomulag næðist um að skráin
yrði samþykkt með lagalega skuld-
bindandi hætti. Ekki reyndist hins
vegar grundvöllur fyrir því að þessu
sinni vegna andstöðu Breta, Dana
og fleiri þjóða. Þess í stað var um að
ræða sameiginlega yfirlýsingu
framkvæmdastjórnar, þings og ráð-
herraráðs Evrópusambandsins. Því
er hins vegar spáð að dómstóll Evr-
ópusambandsins muni framvegis
hafa skrána til hliðsjónar og þannig
öðlist hún óbeint gildi.
Ennfremur er rétt að taka fram
að réttindin sem talin eru upp í
skránni beinast að Evrópusam-
bandinu og stofnunum þess en ekki
að aðildarríkjunum nema þegar þau
eru að framfylgja skuldbindingum á
grundvelli Evrópusamstarfsins.
Þýðing fyrir Ísland
Réttindaskráin hefur að sjálf-
sögðu ekki beina þýðingu fyrir Ís-
lendinga á meðan þeir standa fyrir
utan Evrópusambandið. Ekki eru
heldur líkur á að hún yrði gerð að
hluta samningsins um Evrópska
efnahagssvæðið. Hins vegar ætti
skráin að sjálfsögðu að geta orðið
viðmið til að bera okkar eigin stjórn-
arskrá saman við. Hún endurspegl-
ar nefnilega samnefnara þess sem
Evrópusambandsþjóðir telja nú
mikilvægustu réttindi borgaranna.
Gagnrýnisraddir
Ekki er hægt að neita því að það
var talsvert afrek að ná samstöðu
um jafnfjölþætt réttindi á jafn-
skömmum tíma. Hins vegar heyrast
gagnrýnisraddir bæði utan og innan
Evrópusambandsins. Margir segja
að skráin muni ekki ná þeim tilgangi
sínum að bæta ímynd Evrópusam-
bandsins í augum borgara þess
nema hún verði í raun lagalega
bindandi. Tíminn verður að leiða í
ljós hver þróunin verður í því efni.
Þá benda margir á að nýi sáttmál-
inn kunni að grafa undan Mannrétt-
indasáttmála Evrópu og starfi eft-
irlitsstofnanana í Strassborg. Ný
skrá muni þýða mismunandi túlkun
réttinda og þar með verði rofin sú
eining sem skapast hefur um túlkun
Mannréttindadómstólsins á evr-
ópskum grundvallarréttindum.
Þessi hætta er vissulega fyrir hendi
en við henni er þó brugðist að
nokkru leyti í texta skrárinnar. Þar
er vísað til mannréttindasáttmálans
með þeim orðum að að því marki
sem þessir tveir textar mæli fyrir
um sömu réttindi skuli merking og
umfang réttindanna vera hið sama
nema þar sem skráin gangi lengra.
Ekki megi heldur túlka skrána svo
að hún skerði að nokkru leyti þau
réttindi sem viðurkennd eru í mann-
réttindasáttmálanum. Ekki náðist
hins vegar eining um að vísa í þessu
sambandi til dóma Mannréttinda-
dómstólsins.
Er töluvert rætt um að fyrr eða
síðar verði að huga að nánara sam-
starfi Mannréttindadómstólsins í
Strassborg og Evrópusambands-
dómstólsins í Lúxemborg. Hefur til
dæmis verið nefnt að búa mætti svo
um hnútana að sá síðarnefndi þyrfti
að afla álits Mannréttindadómstóls-
ins þegar reyndi á réttindi sem
einnig væri að finna í mannréttinda-
sáttmálanum.
Loks lesa sumir út úr þessum at-
burðum þá þróun að betri helming-
ur álfunnar sé að koma sér upp eigin
alþjóðlegu verndarkerfi mannrétt-
inda á sama tíma og Mannréttinda-
dómstóllinn má hafa sig allan við að
ná tökum á málafjölda frá nýjum að-
ildarríkjum Evrópuráðsins eins og
Rússlandi. Þar séu verkefnin fram-
undan svo brýn og þörfin á samevr-
ópskri samstöðu það mikil að ekki
sé rétti tíminn til að eyða miklu
púðri í „andlitslyftingu“ á borð við
nýju réttindaskrána.
Ljósmynd/AFP
Ný réttindaskrá Evrópusambandsins var undirrituð á leiðtogafundi sambandsins í Nice 7. desember síðastliðinn.
Andlitslyfting
Evrópusambandsins
Ný réttindaskrá Evrópusambandsins hefur
að geyma ýmsar athyglisverðar nýjungar í
samanburði við Mannréttindasáttmála Evr-
ópu. Sú spurning verður æ áleitnari að sögn
Páls Þórhallssonar hvort „betri helmingur
álfunnar“ hyggist nú koma sér upp sjálf-
stæðu kerfi til verndar mannréttindum í
samkeppni við Strassborgarstofnanirnar.
Höfundur er lögfræðingur hjá
Evrópuráðinu. Skoðanir sem kunna
að koma fram í þessari grein eru
alfarið á ábyrgð höfundar.
Vinsamlegast sendið ábendingar um
efni til pall@evc.net.
 Virða ber mannhelgi og
vernda
 Krafa um upplýst samþykki
vegna vísindarannsókna
 Bann við klónun í tímg-
unarskyni
 Vernd persónuupplýsinga
 Virða ber fjölbreytni fjöl-
miðla
 Verkfallsréttur
 Vernd gegn ástæðulausri
uppsögn úr starfi
 Umhverfisvernd
 Neytendavernd
 Réttur til vandaðrar stjórn-
sýslu
 Refsing verður að vera í
réttu hlutfalli við verknað
Stiklað
á stóru