Morgunblaðið - 01.04.2001, Side 18

LISTIR
18 SUNNUDAGUR 1. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
tundum er sagt að ekkert sé
nýtt undir sólinni og allir hlut-
ir hafi verið margsagðir. Sam-
kvæmt því er tilgangslaust að
opna munninn eða stinga niður
penna, ekkert nýtt eða frum-
legt mun heyrast eða sjást.
Andstætt sjónarmið er að ekki skipti máli
hvort efnið sé endurunnið, aðalatriðið er
hvernig það er unnið hverju sinni og hvort
sá er talar eða skrifar nær að tengja efnið
við samtíð sína og umhverfi. Listræn sköpun
spretti úr slíkum jarðvegi, hún verði ekki til
af engu heldur af því sem fyrir er með ein-
um eða öðrum hætti. Í fyrra sjónarmiðinu
felst uppgjöf, yfirlýsing um tilgangsleysi
þess að hafast nokkuð að og í því síðara er
fólginn skapandi kraftur því einu má gilda
þótt allt hafi verið sagt og gert ótal sinnum,
„ég ætla samt að gera það og á minn hátt“.
Oftast má hvort eð er reikna með því að
fæstir séu svo vel að
sér að geta um-
svifalaust bent á
hvar og hvenær ein-
hver sagði eða gerði
þetta áður; líklegt er
að flestir séu að
heyra og sjá verkið í fyrsta sinn, algjörlega
óvitandi um vegferð þess í gegnum aldirnar í
mismunandi útfærslum.
„Til að vita hvort grauturinn er góður
verður að borða hann,“ sagði Bertolt Brecht,
einn mesti rummungur 20. aldarinnar í leik-
bókmenntum, en hann nýtti sér allt sem
honum datt í hug, bæði til hægri og vinstri,
og vann úr því eins og honum sýndist, skap-
aði úrvalsgóð leikrit úr sumu og vann annað
uppá nýtt svo fæstir gátu bent á upprunann.
Hann var líka sagður hafa mjólkað sam-
starfsmenn sína af hugmyndum og gert þær
að sínum. Vafalaust var þetta allt saman orð-
um aukið. Með þessu háttalagi sínu hafði
Brecht þó meiri áhrif á vestrænt leikhús á
20. öld en flestir aðrir. Enn er þó deilt um í
hverju hugmyndir Brechts voru fólgnar og
færist gjarnan helgisvipur yfir fólk þegar
reynt er útskýra í hverju hinn frægi Verf-
remmdungseffekt er fólginn og hvað Brecht
hafi nú átt við með epísku leikhúsi. Í hugum
margra er leikhúskenning Brechts ávísun á
leiðindi, boðskapsleikhús þar sem messað er
yfir áhorfandanum, leikararnir lifa sig ekki
almennilega inn í hlutverkin heldur eru sí-
fellt að koma með athugasemdir um persón-
ur sínar, þeir ganga fram á sviðsbrúnina og
segja eitthvað við áhorfendur um leikritið.
Ótrúlega leiðinlegt og þurrt alltsaman þar
sem áhorfandinn má ekki lifa sig í inn í leik-
ritið, heldur verður að halda vöku sinni og
vera gagnrýninn á aðstæður og persónur.
Svo eru sungin ómelódísk lög inn á milli
meðan skipt er um sviðsmynd. Svona sýn-
ingar hefur maður séð og þær sagðar vera
byggðar á leikhúskenningum Brechts og
maður hugsar sig um tvisvar áður en keypt-
ur er miði á annað Brechtleikrit. Nema ein-
hverjir aðrir snillingar fari um þau höndum
og geri úr þeim þá skemmtan sem í þeim
býr. Sumir hafa aldrei viljað unna Brecht
þess að vera skemmtilegur og alltaf eignað
það öðrum þegar kreistur hefur verið dropi
af gleði úr leikritum hans. „Bráðskemmtileg
útgáfa af þessu þunglamalega verki,“ var
umsögn eins gagnrýnanda um sýninguna á
Kákasíska krítarhringnum í Þjóðleikhúsinu í
hitteðfyrra.
Má maður þá heldur biðja um innihalds-
lausan, algjörlega tilgangslausan farsa sem
settur er upp í þeim einum tilgangi að græða
á honum. Markaðsleikhús í sinni tærustu
mynd. Þar er þó að minnsta kosti hægt að
hlæja. „Ef hann sé fyndinn.“
Vandi leikhússins er fyrst og fremst fólg-
inn í því að hvorki leikhúsið né áhorfendur
hafa hugmynd um hvað þar á að fara fram,“
sagði Brecht. „Þegar fólk kaupir miða á
íþróttakappleik veit það nákvæmlega hvað til
stendur og það er nákvæmlega það sem
áhorfandinn sér þegar hann er sestur.
Þrautþjálfaða leikmenn sem beita kunnáttu
sinni og hæfileikum til hins ýtrasta, fullir
ábyrgðar yfir því hlutverki sem þeim hefur
verið falið en gera það á þann hátt að engu
er líkara en þeir séu eingöngu að þessu sjálf-
um sér til ánægju. Í samanburði við þetta
skortir verulega á sjálfsmynd leikhússins,“
sagði Bertolt Brecht í grein um leikhús á því
herrans ári 1922. Röksemd hans er sú að
fólk fari sér til ánægju á íþróttakappleik og
njóti hans til hins ýtrasta þótt engum ein-
asta leikmanni stökkvi bros allan tímann og
tekist sé á af dauðans alvöru. Í knattspyrnu-
leik er enginn að reyna að vera fyndinn þótt
allir á áhorfendapöllunum skemmti sér kon-
unglega.
Ég sé ekkert sem hindrar leikhúsið íþví að koma sér upp „íþrótt“. Efeinhverjum dytti í hug að nýtaleikhúsbyggingarnar til þess að
sýna leikhúskappleiki þá væri kannski von til
þess að það hefði einhverja merkingu fyrir
samtímafólk sem vinnur sér inn samtímapen-
inga og borðar samtímakjöt.
Nú mótmælir eflaust einhver og bendir á
að til sé fólk sem ekki vilji horfa á „íþróttir“
í leikhúsinu. En við höfum ekkert í hönd-
unum um hvað áhorfendur leikhúsanna vilja
yfirhöfuð sjá. Ekki skyldi túlka tregðu fólks
við að gefa eftir föstu frumsýningarmiðana
sem það erfði eftir ömmu sína sem tákn um
að það vilji bara sjá eitthvað „gamalt og
gott“.
Það er alltaf verið að segja að ekki megi
bara sýna það sem fólkið vill. En ég hef þá
trú að listamaður sem er í einhverjum teng-
slum við umhverfi sitt geti ekki skapað neitt
af viti nema hann hafi örlítinn meðvind. Og
það verður að vera vindur dagsins í dag,
ekki vindur gærdagsins og þaðan af síður
vindur morgundagsins. Það er hægt að nýta
vindinn eins og hverjum og einum sýnist,
það er jafnvel hægt að sigla á móti vindinum
ef menn vilja það; hið eina sem ekki er hægt
er að sigla í logni eða nýta sér vind morg-
undagsins,“ sagði Brecht og bætti því svo við
að leikhús sem ekki næði sambandi við al-
menning væri merkingarlaust. „Ástæða þess
að leikhúsið nær engu sambandi við almenn-
ing er að það veit ekki til hvers er ætlast af
því. Það getur ekki lengur gert það sem einu
sinni var ætlast til og ef það gæti gert það
þá myndi það ekki vilja það. Lítið bara á
þessi glæsilegu leikhús með sinn flókna
sviðsbúnað og dýru ljósagræjur, fallegu inn-
réttingar, endalausa þörf fyrir peninga og
viðamiklu sýningar sem þar fara fram. Í
engu af þessu er fólginn snefill af skemmtun.
Ekkert af leikhúsunum okkar gæti boðið
efnilegum rithöfundi inn fyrir sínar dyr, sýnt
honum hvað þar fer fram og gert sér vonir
um að hann fyllist löngun til að skrifa leikrit.
Hann finnur um leið að það er ekkert gaman
að þessu. Hann fær engan vind í seglin sín.
Það er enginn „kappleikur“ til staðar.
Tökum leikarana sem dæmi. Ég ætlaekki halda því fram að leikararnirokkar séu neitt síðri en leikararfyrri tíma, en ég efast samt um að
nokkurn tíma hafi verið hópur listamanna
sem er jafnútjaskaður, misnotaður, skelfingu
lostinn og fullur uppgerðarkæti eins og leik-
ararnir okkar.“ Við getum auðvitað huggað
okkur við að Brecht var að lýsa leikhúsi í
Þýskalandi á þriðja áratug tuttugustu ald-
arinnar. Okkar leikhús hér á Íslandi í byrjun
þeirrar 21. er auðvitað löngu búið að stað-
festa hlutverk sitt og tengsl sín við almenn-
ing. Það sýna vinsældirnar, aðsóknin og allt
hvað heitir.
Brecht gat auðvitað ekki staðist mátið að
taka upp hanskann fyrir sjálfan sig og segja
að þegar spjótunum væri beint að leikhús-
unum leituðu allir að sameiginlegum blóra-
böggli.
„„Við fáum svo léleg leikrit,“ er viðkvæðið.
En ég segi á móti að svo framarlega sem
það er einhver ánægja fólgin í að skrifa leik-
rit hlýtur það að vera betra en leikhúsið sem
setur það upp og áhorfendurnir sem koma
að sjá það. Leikritin verða öll óþekkjanleg
eftir að þau hafa farið í gegnum hakkavél
leikhússins,“ sagði Brecht þegar hann var 23
ára gamall, aðeins 8 dögum áður en fyrsta
leikrit hans, Baal, var frumsýnt í Berlín.
Ætli hann hafi ekki bara verið dálítið
spenntur svona rétt fyrir premíer, strák-
urinn? En þessi fyrsta stefnuræða hins unga
eldhuga var þó fyrirboði um það sem síðar
átti eftir að verða. Eldmóðurinn varð að
kenningu og kenningin varð að verklagi.
Sem ennþá er tekist á um. Geri aðrir betur.
Eldmóður, kenning og verklag
„Óþekkjanleg leikrit eftir hakkavél leik-
hússins,“ sagði Bertolt Brecht.
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
„Bráðskemmtileg útgáfa af þessu þung-
lamalega verki,“ sagði í gagnrýni um Kákas-
íska krítarhringinn eftir Brecht í Þjóðleikhús-
inu.
Á TÍBRÁR-tónleikum í Salnum
annað kvöld kl. 20 verða haldnir pí-
anótónleikar, en þar leikur Jónas
Ingimundarson verk eftir Beethov-
en, Debussy og Liszt.
„Þetta eru miklir uppáhaldskarlar
hjá mér. Það má nú eiginlega segja
að það séu verkefnin sem velja mig,
en ekki öfugt. Maður æfir eitt og
annað, og staldrar við ákveðin verk
sem verða smátt og smátt að tón-
leikadagskrá. Mér finnst mjög mik-
ilvægt að gefa öðrum hlutdeild í því
sem mér þykir vænt um og það er
hvatinn að tónleikunum,“ segir Jón-
as Ingimundarson um efnisval tón-
leikanna.
„Fyrst á efnisskránni er Andante
favori í F-dúr og Sónata í C-dúr
ópus 53. Beethoven samdi Andan-
teið upphaflega sem hæga þáttinn í
þessari sónötu, en hætti síðan við
það. Mér þótti vel við hæfi að hafa
það sem eins konar inngang að són-
ötunni. Sjálf sónatan skipar sérstak-
an sess í sónötusafni Beethovens og
er „klassískt“ verk. Þar haldast ytri
búnaður og innihald fullkomlega í
hendur, glæsilega og innilega í senn.
„Sónatan var samin á árunum
1803–5, sem var mikið blómaskeið í
sköpunarverki Beethovens, og þar
með tónlistarsögunni allri. Beethov-
en-sónöturnar eru náttúrulega ei-
lífðarviðfangsefni, en það líður varla
sá dagur að ég sé ekki eitthvað að
fást við þær,“ segir Jónas.
„Eftir hlé leik ég fjórar litríkar og
fallegar prelúdíur eftir Claude Deb-
ussy, úr síðara heftinu, frá árunum
1911–13. Debussy er mikill meistari
franskrar tónlistar. Með hans verk-
um kemur til sérstakur hjóðheimur,
með nýjum litum og blæbrigðum.“
Jónas lýkur tónleikunum á tveim-
ur verkum eftir Franz Liszt, „þenn-
an makalausa meistara slaghörp-
unnar“, eins og Jónas kemst að orði.
Fyrra verkið nefnist Gosbrunnarnir
við Estehöll en það samdi Liszt árið
1877. Þar endurspeglast sú dýrð
sem fyrir augu fólks bar í hinum
fræga Tivoligarði við Estehöll,
skammt frá Róm. „Verkið er sögu-
legt að því leyti að þar má heyra
hversu mjög Liszt var á undan sinni
samtíð. Hann
var brautryðj-
andi á sviði pí-
anóleiks og
tónsmíða.“
Síðara verkið
eftir Liszt er
Ballata nr. 2 í
h-moll, og seg-
ir Jónas verkið
myndrænt,
ljóðrænt og
dramatískt í
senn, en það er
að margra
mati meðal
bestu verka
tónskáldsins.
Jónas segist
að lokum vonast til að með tónleik-
unum geti hann gefið fólki hlutdeild
í þessari stórkostlegu tónlist. „Í tón-
listinni er að finna fegurðina í mann-
lífinu og ég lít á það sem mitt hlut-
verk að flytja hana fólki, ekki veitir
af í skarkala nútímans. Það má
kannski líkja þessu við trúboð enda
eru tónlistin og trúin alls ekki fjar-
skyld fyrirbrigði,“ segir hann að lok-
um.
Píanótónleikar Jónasar Ingimundarsonar í Salnum í Kópavogi á mánudagskvöld
„Verkefnin
velja mig en
ekki öfugt“
Franz
Liszt.
Ludwig van
Beethoven
Claude
Debussy
Jónas
Ingimundarson