Vísir - 22.09.1979, Blaðsíða 18

VlSIR
Laugardagur 22. september 1979
giös og grasnytjar
Ágúst H.
Bjarnason
skrifar
18
Reynir er viöa til á islandi, m.a. i Noröurmýrinni IReykjavik.
Niu náttúrur
góöar og vondar
fylgja reyninum
Reynir
Hér á landi vex reynir viða á
stangli innan um birkikjarr, i
uröum og gljúfrum, og einnig
hefur honum veriö plantað viða
viðbæi. Heimkynni hans eruum
alla noröanveröa Evrópu, þar
sem hann fylgir nokkurn veginn
norðurmörkum trjágróðurs.
Getur hann oröiö til mikillar
prýöi, þó aö hann nái vart meira
en 12 metra hæð. Viöast hvar er
reynirinn margstofna runnur,
en I giljum hefur hann náö aö
vaxa upp meö einum eöa fleiri
stofnum.
Ýmsar reynihrislurhafa oröiö
frægar fyrir fegurö og hæð hér
fyrr á árum. Eizta reynitré,
sem lifir nú, er frá 1797. Dansk-
ur mabur, Lvera aö nafni,
plantaöi þvi viö svo nefnt
Laxalshús á Akureyri. Aöal-
stofninnstóöfram undir 1930, en
var þá orðinn mjög feyskinn,
þegar hann féll.Siöan hafa vax-
ið upp rótarskot, svo aö nú likist
hann stórvöxnum runna. A
Skriöu i Hörgárdal var nokkrum
hrislum plantaö 1826 og munu
þær vera nú um 12 m. Margir
kannast viö reyninn í Nauthúsa-
gili skammt fyrir innan
Stóru-Mörk, á leið i Þórsmörk.
Aöalstofninn mun hafa verið um
80 ára gamall, þegar hann féll i
roki. En enn má klöngrast yfir
giliö á þeim hrislum, sem þa
vaxa.
Berjasulta
Reynirinn (Sorbus
Aucuparia) er af rósaætt og
telst til undirættar, sem nefnist
apaldursdeildin (apaldur. epla-
tré). Hann blómgast venjulega i
júni, og eru blómin mörg saraan
i stórum hálfsveipum, hvit á lit.
I september þroskast berin, há-
rauö á lit og þykja sumum þau
súr. Berin innihalda vinsýru
fyrir þroskun en epla- og
sitrónusýru eftir þroskun. Þá
eru i þeim tvær sykrur, sorbin
fyrir og sorbit eftir þroskun. I
berjunum hefurlika fundizt
sorbitol (sykrutegund), sem nú
er mikiö notað i sælgæti (t.d.
tyggjugúm) vegna þess, aö
gerlar i munni geta ekki sundr-
aö þvi, þannig aö ekki myndast
nein sýra, sem veldur tann-
skemmdum.
Berin þykja afbragö í mauk
(sultutau). Fyrst eru þau látin I
vatn ogsuðunni hleyptupp. Þaö
er gert til þess að fá óbragö úr
þeim. Siðan er meö þau farið á
sama máta og viö tilbúning á
rabarbaras ultu.
Sumir búa sér til seyði af
berjunum, þvi aö þau eru sögö
barkandi, þvagdrifandi og
styrkjandi og brúkast þvi móti
blóðlátum, lifsýki (þ.e. niður-
gangi) og blöðrusteini. Lika má
loftþurraka berin og eru þau
gott meöal viö blöðrusteini, séu
10 etin á morgni og 10 á kvöldi,
eins og segir i Grasafræöi Odds
Hjaltalins. Berin eru kjörin til
þess aö skreyta meö borö og séu
þau látin gerja, fæst rótsterkt
vin. A Englandi voru þau notuö
til ölgeröar á sérstakan hátt fyr-
ir löngu, en sú aðferð mun ekki
þekkt lengur.
I Noregi tiökaöist að jláta
reyniber liggja i vatni i hálfan
vetur, siöan var heitu vatni
stökkt á og lögurinn gefinn hús-
dýrum. Þótti þetta hinn bezti
drykkur.
Margir hafa búiö sér til féstar
úr berjum og margir krakkar
sækjast eftir þeim I n.k.
„baunabyssur”.
Björg Þórs
Ifornum sögum kemur reynir
viöa viö sögu, og oftast hefur
hann einhvers konar helgi á sér.
ISnorra-Eddu er greint frá þvi,
aö hann hafi orðið Þór til lifs,
þegar hann óð yfir ána Vimur og
sé því nefndur „björg Þórs”.
Sumir fræöimenn telja, aö nafn-
iö Þorbjörg sé af þessu dregið.
í Geirmundar þætti héljar-
skinns segir svo: „En sá var
einn hvammr i landi Geirmund-
ar, aöthann kvaöstkjósa á brott
ór landinu, ef hann mætti ráöa,
ok mest fyrir þvi, — ,,at Sá er
einn staör i hvamminum', at
Svallt, er ég lit þangat, þá
skrámir þatljós fyrir augu mér,
at mér verör ekki at skapi. Og
þat ljos er ávallt fyrir reyni-
lundi þeim, er þar er vaxinn
einn samt undir brekkunni”. Ok
þat fylgdi ef nökkuru sinn varö
búfé hans statt i hvamminum,
þá lét hann ónýta nyt undan á
þvi dægri”.
Einnig er sagt frá því, að
smalamanni hans hafi oröiö þaö
á, þegar hann var aö reka fé úr
hvamminum, aö nota reyni-
vönd. Geirmundur reiddist og
hýddi smalamann, en vöndinn
lét hann t aka og brenna I eldi,
búfé sitt lét hann reka 1 hag og
ónýta nyt undan þann dag. — Sú
trú mun hafa haldizt i Skafta-
fellssýslu allt fram á þessa öld,
aö lemja ekki fénaö meö reyni-
viöi.
Niu náttúrur góðar og
niu vondar
Reynirinn hefur veriö fluttur
viða út fyrir náttúruleg heim-
kynni, einkum sem skrauttré til
Ameriku. Margt viröist benda
til þess, að hann hafi veriö tákn
Asks Yggdrasils, enda heitir
hann „mountain ash” á ensku.
Sagt var, ab honum fylgdu nfu
náttúrur góöar og niu vondar.
Hann er talinn óbrigöulasti
sakleysisvottur, þegar hann
sprettur á leiðum þeirra, sem
hafa veriö bornir sökum og lif-
látnir án þess aö geta sannað
sýknu sina 1 lifandi lffi. Trúbu
menn þvi, aö hann yxi upp af
blóði hinna saklausu.
Löngum var reynirinn imynd
jólatrésins, og var sagt, aö ljós
brynnu á öllum greinum hans á
jóianótt.
Enda þótti óráölegt að nota
reynivið til smiöa. Þegar þetta
er skoðaö i ljósi þess, aö hann
heldur ekki nöglum og meyrnar
fljótt, erofur eðlilegtað það hafi
átt sinn þátt I þeirri hjátrú, sem
á honum hvilir. Menn höföu þvi
af honum heldur litil not, nema
hvaö hann mun eitthvað hafa
veriö brúkaöur i hrifutinda, én
ekkireynztvel. Hannmáttiekki
hafa til skipasmiöa, þvf aö þá
færist skipið, nema einir væri
lika notaöur. Ekki dugöi hann
heldur til húsageröar, þvi að þá
gátu konur ekki oröiö léttari i
þvi húsi. Sé reyniviður haföur
fyrir eldivið, vekur hann óvild
þeirra, sem sitja umhverfis eld-
inn.
Hvað sem segja má um
náttúrur reynisins, þá bregöur
hann vinalegum svip á um-
hverfiö, þó sérstaklega þar sem
hann vex innan um birki viöa
um land.