Morgunblaðið - 20.02.2002, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. FEBRÚAR 2002 27
m hafi ekki
nu mætti
ikilli and-
örku í við-
enn ættu
ag. Menn
mhverfið í
var þann-
fsins lutu
m eins og
lutningur.
u að finna
m það var
annar at-
nveitingar
daði með
kkjum öll;
um vöxt-
ki sótt út á
lán sem
Á seinni
ið ofan af
m atvinnu-
rfitt. Æði
ki í gegn-
n sem inn-
að tengsl
knarflokk-
erk en alls
n enn við
milli sömu
.
m dögum
og mér
s að vera
heim við-
fi menn að
ollir sjálf-
n og einn
m! Það er
talíf teng-
a vonandi
ðskiptalífs
era gagn-
gir hann.
ldar
ka áhrifa-
nn að fjöl-
di upp úr
stan skuli
favaldinn,
yrsta for-
mið fótum
ga með því
ulagið ár-
erið nefnt.
ð og Hall-
rystu hjá
eir nefnir
m var for-
öld. Hann
rekja til
rímur. Þá
Jónssyni
kil áhrif á
,,Á seinni árum hlýtur maður að
nefna Erlend Einarsson, sem tók við
af Vilhjálmi Þór sem forstjóri. Hann
hafði til að bera gríðarlega yfirsýn
og stefnufestu. Kannski illu heilli
náði hann ekki fram hugmyndum
sínum upp úr 1970 um að Sam-
bandið ætti að fara að beina rekstri
sínum meira inn í hlutafélög. Þetta
var kveðið niður á sínum tíma og í
raun má segja að ákveðinn vendi-
punktur eigi sér þá stað. Það var of
seint farið í það að skipta Samband-
inu upp í sjálfstæðar rekstrareining-
ar í hlutafélagsformi. Á þessum ár-
um fór Sambandið líka að reyna
fyrir sér í nýjum atvinnugreinum
eins og fiskeldi og fleiru án þess að
hafa gert þær skipulagsbreytingar
sem til þurfti. Hlutafélög hefðu orðið
sprettharðari að bregðast við. Þær
einingar sem tóku síðan við hafa
dafnað áfram sumar hverjar og lagt
t.d. grunninn að Samskipum, SÍF,
VÍS og fleiri fyrirtækjum í dag.“
Spurður um fleiri áhrifavalda í
sögu Sambandsins nefnir hann Val
Arnþórsson, sem var stjórnarfor-
maður SÍS og kaupfélagsstjóri KEA
til margra ára. Hann minnir einnig á
Sigurð Markússon sem hafi verið
stjórnarformaður á erfiðleikatímum
og það sé honum að þakka öðrum
fremur að það tókst að bjarga Sam-
bandinu frá gjaldþroti. Allar skuldir
hafi verið gerðar upp. Fleiri góða
einstaklinga megi nefna en of langt
mál sé að telja þá upp.
Samvinnufélagsformið hentar
á ákveðnum sviðum
Tíu ár eru liðin síðan öllum starfs-
mönnum, þar á meðal síðasta for-
stjóranum, Guðjóni B. Ólafssyni, var
sagt upp og Sambandið lagðist í
raun niður sem fyrirtæki. Að þetta
hafi verið endalok samvinnuhreyf-
ingarinnar vill Jóhannes Geir ekki
meina svo, enda séu samvinnufélög
starfandi víða um land. Þetta hafi
hins vegar verið endalok ákveðinnar
sögu.
,,Sú uppstokkun var það hastar-
leg að lítið hefur þýtt að ræða um
samvinnufélagsformið á síðustu ár-
um. Þetta er viðskiptaform sem
hentar á ákveðnum sviðum, öðrum
ekki, og er verið að nota um allan
heim. Aðallega á það vel við á þeim
sviðum þar sem ekki er þörf á miklu
fjármagni heldur fyrst og fremst
þátttöku margra aðila. Það er mjög
ómaklegt ef menn dæma formið sem
slíkt dautt,“ segir Jóhannes Geir og
bendir á að á ferðum sínum um
Bandaríkin á síðustu árum hafi hann
rekist á samvinnufélagsformið á
ýmsum sviðum, s.s. afurðafélög
bænda, í smásöluverslun og jafnvel
á sviði orkumála og rekstri leik-
skóla.
,,Ég sé hlutverk Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga í framtíð-
inni fyrst og fremst sem regnhlíf-
arsamtök samvinnufélaga í landinu,
samtök sem gæta hagsmuna sinna
félaga og þá hugsanlega í samvinnu
við til dæmis Samtök atvinnulífsins.
Eitt af því sem mistókst hjá Sam-
bandinu á sínum tíma var að því
tókst aldrei að verða regnhlífarsam-
tök allra samvinnufélaga. Þannig
urðu hin öflugu framleiðendasam-
vinnufélög á Suðurlandi aldrei hluti
af Sambandinu. Í dag hafa verið
stofnuð samvinnufélög eins og Auð-
humla meðal mjólkurframleiðenda í
Eyjafirði og Þingeyjarsýslum, sem á
stóran hlut í Norðurmjólk. Ég er
þess fullviss að samvinnufélög eiga
eftir að verða til áfram.“
Samkomulag við
Viðskiptaháskólann
Afmælisfundur stjórnar Sam-
bandsins verður haldinn á Bifröst í
dag þar sem undirrita á samkomu-
lag við Viðskiptaháskólann. Sam-
bandið og skólinn munu sameigin-
lega kosta starf fræðimanns í hálft
ár sem mun skoða hvernig sam-
vinnuformið er notað í viðskiptum á
erlendri grund og á hvaða sviðum
það gæti hentað á Íslandi á 21. öld-
inni. Þá á að semja við skólann um
ritun viðskiptasögu SÍS í 100 ár.
Jóhannes Geir segir það skyldu
stjórnar Sambandsins að sjá til þess
að sögunni verði haldið til haga. Nú
sé tækifæri til að líta á söguna með
hlutlausum hætti.
Það er að nokkru við hæfi að sam-
komulag sem þetta sé stofnað á Bif-
röst, en skólinn þar er afsprengi
samvinnuhreyfingarinnar sem
kunnugt er.
,,Samvinnuskólinn hefur átt því
láni að fagna að dafna jafnt og þétt. Í
upphafi var hann stofnaður sem for-
ingjaskóli og frá Bifröst hafa margir
útskrifast sem komist hafa til hárra
metorða í þjóðfélaginu. Skólinn hef-
ur náð að halda þessu hlutverki alla
tíð, fyrst sem Samvinnuskólinn, síð-
an Samvinnuháskólinn og loks Við-
skiptaháskólinn á Bifröst. Núver-
andi rektor hefur minnt á að skólinn
sé ekki aðeins að mennta endur-
skoðendur heldur fólk með breiða
þekkingu á viðskiptalífinu og rækja
um leið sitt gamla hlutverk að ala af
sér forystumenn. Íslensk samvinnu-
hreyfing getur með stolti litið til Bif-
rastar fyrir að hafa lagt grunninn að
þeirri þróun sem þar hefur átt sér
stað.“
msins á 21. öldinni í tilefni 100 ára afmælis Sambands íslenskra samvinnufélaga
Morgunblaðið/Rúnar Þór
irsson, stjórnarformaður SÍS, á skrifstofu Hallgríms Kristinssonar, kaupfélagsstjóra
a Sambandsins, sem sett hefur verið upp í höfuðstöðvum KEA á Akureyri. Á veggn-
Hallgrími sem Jóhannes segir að sé sá áhrifavaldur sem upp úr standi í sögu SÍS.
bjb@mbl.is
1882 Fyrsta kaupfélagið innan samvinnuhreyfing-
arinnar, Kaupfélag Þingeyinga, stofnað að Þverá í
Laxárdal 20. febrúar að frumkvæði Jakobs Hálfdán-
arsonar á Grímsstöðum og Benedikts Jónssonar á
Auðnum.
1902 Tuttugu ára afmælis Kaupfélags Þingeyinga
minnst með stofnun ,,Sambandskaupfélags Þing-
eyinga“ að Ystafelli í Köldukinn 20. febrúar, með
aðild KÞ, Kaupfélags N-Þingeyinga og Kaupfélags
Svalbarðseyrar. Meðal fundarmanna eru Pétur
Jónsson á Gautlöndum, Sigurður Jónsson á Ystafelli
og Benedikt á Auðnum. Miðað
er við þennan fund sem upphaf
SÍS.
1907 Þrjú kaupfélög utan Þing-
eyjarsýslna ganga til liðs við
,,sambandskaupfélagið“ og nafn-
inu breytt í ,,Sambandskaup-
félag Íslands“. Meðal þeirra er
Kaupfélag Eyfirðinga með Hall-
grím Kristinsson kaupfélags-
stjóra í broddi fylkingar. Hann
hefur þá átt frumkvæði að því
ári áður að taka upp svokallað
Rochdale-skipulag hér á landi,
sem m.a. gekk út á það að
skipta út tekjuafgangi um hver
áramót til bænda í samræmi við
innkaup hvers og eins.
1910 Kaupfélögum fjölgar og
nafni félagsskaparins breytt í
,,Samband íslenskra samvinnu-
félaga“. Helsta hlutverkið er út-
breiðslu- og fræðslustarfsemi á
þessum árum.
1915 Fyrsta skrifstofa sam-
bandsins opnuð í Kaupmanna-
höfn og forstöðumaður hennar
er Hallgrímur Kristinsson.
Tveimur árum síðar er hann
orðinn fyrsti forstjóri sambands-
ins, sem nú er komið meira í
beina sölustarfsemi fyrir bænd-
ur.
1916 SÍS opnar fyrstu skrif-
stofuna á Íslandi í höfuðstöðvum
KEA á Akureyri. Framsókn-
arflokkurinn stofnaður og Hall-
grímur og Sigurður á Ystafelli
standa fyrir kennslu á Akureyri
í samvinnufræðum, vísir kominn
að Samvinnuskólanum.
1917 Heildverslun hefst og
skrifstofur eru opnaðar við Amt-
mannsstíg í Reykjavík og New
York. Samkeppni við kaupmenn
í landinu harðnar.
1918 Sambandið festir kaup á
lóð við Sölvhólsgötu og reisir
þar sitt fyrsta skrifstofuhús.
Samvinnuskólinn er stofnaður
og rekinn fyrstu áratugina við
Sölvhólsgötu. Fyrsti skólastjóri
er Jónas frá Hriflu.
1921 Kaupfélögin orðin 39 að
tölu og hefur fjölgað þrátt fyrir
erfiðan rekstur. Vendipunktur
er setning svonefndra Sam-
vinnulaga á Alþingi sem treystir
grundvöll félagsverslunar í land-
inu.
1923 Hallgrímur fellur frá, að-
eins 46 ára að aldri, og bróðir
hans, Sigurður, tekur við af honum sem forstjóri
SÍS. Af Sigurði sem kaupfélagsstjóra KEA tekur
Vilhjálmur Þór, síðar forstjóri SÍS, þá aðeins 23 ára
að aldri. Að frumkvæði Vilhjálms hefst iðnfram-
leiðsla á vegum KEA á Akureyri í gærurotun.
1930 KEA reisir aðalskrifstofu- og verslunarbygg-
ingu við Hafnarstræti á Akureyri og kaupir ull-
arverksmiðjuna Gefjun, síðar kaffibætisgerðina
Freyju, sápugerðina Sjöfn og verksmiðju Iðunnar.
Sambandið tekur þátt í þessum rekstri með KEA
þrátt fyrir mikla skuldasöfnun í kreppunni.
1934 Afurðasölulögin sett á Alþingi sem ætlað er
að tryggja bændum sama verð fyrir sínar afurðir án
tillits til búsetu í landinu. Höfðatölureglan svokall-
aða er komin á sem gerir kaupfélögunum kleift að
flytja inn í hlutfalli við fjölda félagsmanna og heim-
ilismanna þeirra. Innflutnings- og gjaldeyrisnefnd
úthlutar leyfum til innflutnings. Reglan er við lýði
til ársins 1943 og kaupfélögum fjölgar stöðugt á
þeim tíma.
1937 Inneignir aðildarfélaga SÍS orðnar meiri en
skuldirnar og afkoman aldrei verið betri. Til ársins
1938 fjölgaði félagsmönnum um 67% og munar þar
mestu um inngöngu KRON í Sambandið.
1946 Vilhjálmur Þór tekur við forstjórastarfi SÍS
af Sigurði Kristinssyni. Talið að áherslur hafi
breyst mikið með tilkomu Vilhjálms. Véladeildin er
stofnuð sem og Samvinnutryggingar og SÍS tekur
þátt í stofnun Olíufélagsins hf. Kaupskipaútgerð er
hafin og sérstök skipadeild verður til sex árum síð-
ar. Ýmis önnur fyrirtæki keypt.
1949 Iðnaðardeildin er stofnuð og SÍS gerist aðili
að Norræna samvinnusambandinu. Dráttarvélar hf.
taka til starfa.
1951 SÍS stofnar fisksölufyrirtæki í Bandaríkj-
unum, Iceland Product, sem er í fyrstu hluti af út-
flutningsdeild SÍS í New York. Upp frá því eykst
þátttaka SÍS í rekstri frystihúsa víða um land.
Vinnumálasambandið er stofnað.
1952 Fimmtugsafmælis SÍS minnst m.a. með mið-
stjórnarfundi Alþjóðasamvinnusambandsins í
Reykjavík. Samvinnuhreyfingin er sú fjölmennasta
á landinu með 31 þúsund félagsmenn, eða 21%
þjóðarinnar, í 56 aðildarfélögum.
1954 Íslenskir aðalverktakar stofnaðir með fjórð-
ungshlut SÍS í gegnum verktakafyrirtækið Regin,
sem síðar varð eignarhaldsfélag.
1955 Vilhjálmur Þór hættir forstjórastarfi í upp-
hafi árs og verður bankastjóri Landsbankans. Við
af honum tekur forstöðumaður Samvinnutrygginga,
Erlendur Einarsson, þá 33 ára. Starfsmenn SÍS
eru í kringum 800. Starfsemi Samvinnuskólans flyst
að Bifröst í Borgarfirði.
1956 SÍS og Olíufélagið sameinast um kaup á olíu-
skipinu Hamrafelli til landsins, sem er stærsta skip
í eigu Íslendinga til þessa.
1957 Sjávarafurðadeild Sambandsins opnar fyrstu
fiskverksmiðju Iceland Seafood í Bandaríkjunum.
1959 Osta- og smjörsalan stofnuð í Reykjavík að
frumkvæði SÍS. Viðreisnarstjórnin tekur við völd-
um í landinu og efnahagsaðgerðir hennar hafa
slæm áhrif á SÍS.
1963 Samvinnubankinn stofnaður þar sem SÍS er
stór eigandi. Verður fljótt stærsti einkabankinn í
landinu.
1969 Stórbruni kemur upp í verksmiðjum SÍS á
Akureyri í ársbyrjun. Nærri 500 manns missa at-
vinnu sína vegna brunans og fjárhagslegt tjón mik-
ið.
1973 Bygging stórhýsis við Holtagarða hefst í
Reykjavík. Húsið er tekið í notkun 1977 og þar er
stórmarkaðurinn Mikligarður m.a. til húsa.
1975 Iceland Seafood í Bandaríkjunum lendir í
miklum rekstrarerfiðleikum og er nær gjaldþrota.
Guðjón B. Ólafsson, þáverandi framkvæmdastjóri
sjávarútvegsdeildar SÍS, fer vestur og tekur stjórn
fyrirtækisins að sér.
1982 Aldarafmælis Kaupfélags Þingeyinga minnst
og 80 ára afmælis SÍS með hátíðarsamkomu á
Laugum í júní. Kaupfélögin eru nú 44 og fé-
lagsmenn um 42 þúsund.
1986 Guðjón B. Ólafsson tekur í ársbyrjun við af
Erlendi sem forstjóri. Valur Arnþórsson, kaup-
félagsstjóri KEA og stjórnarformaður SÍS, er orð-
aður við starfið en gefur að lokum ekki kost á sér.
Guðjón innleiðir nýjan stjórnunarstíl sem sagður er
frá tíð hans sem yfirmaður Iceland Seafood. Velta
Sambandsins er nú orðin meiri en hjá ríkissjóði.
1987 Sambandið gerir tilboð í Útvegsbankann með
það fyrir augum að sameina hann Samvinnubank-
anum. Tilboðinu er ekki tekið en um málið verða
deilur á pólitískum vettvangi.
1988 Samvinnuskólinn á Bifröst gerður að
sjálfseignarstofnun og honum gefið nafnið Sam-
vinnuháskólinn.
1989 Sambandið flytur úr Sölvhólsgötu í end-
urbætta byggingu við Kirkjusand, nú höfuðstöðvar
Íslandsbanka. Á aðalfundi kemur í ljós 1.200 millj-
óna halli árið áður og viðlíka halli hjá kaupfélög-
unum. Í september kaupir Landsbankinn 52% hlut
í Samvinnubankanum og ári síðar hafa bankarnir
sameinast að fullu undir nafni þess fyrrnefnda.
Hugmyndir koma fram um breytt skipulag á
rekstrinum en það mætir andstöðu sumra deilda og
hætt er við áformin.
1990 Hart deilt á aðalfundi Sambandsins í júní þar
sem forstjórinn segir m.a. að ræðumenn hafi flestir
engan skilning á vanda sambandsins. Ummælin
falla í grýttan jarðveg fundarmanna.
Ákveðið er að skipta Sambandinu upp í sjálfstæðar
deildir og stofna hlutafélög um þær. Þetta eru sjáv-
arafurðadeildin, skipadeildin, verslunardeildin, bif-
reiða- og véladeildin Jötunn, búvörudeildin og fjár-
máladeildin. Mikligarður og KRON sameinast í eitt
félag. Versnandi skuldastaða fer að koma betur í
ljós.
1991 Mikligarður opnar nokkrar verslanir undir
heitinu 11–11 og rekur fleiri matvöruverslanir auk
stórmarkaðarins við Holtagarða.
1992 Rannsóknarnefnd sett á laggirnar á vegum
Landsbankans til að kanna eignastöðu Sambands-
ins. Hrikaleg skuldastaða kemur í ljós, þ.á m. 1.300
milljóna skuldir í útlöndum, og ákveðið er að bank-
inn yfirtaki eignir SÍS með stofnun eignarhalds-
félagsins Hamla. Bankinn afskrifar 750 milljónir
króna af skuldum SÍS. Öllum starfsmönnum er
sagt upp, eða fimmtán talsins, og þeirra á meðal
Guðjóni B. Ólafssyni, og Sambandið hættir rekstri
sem sjálfsætt fyrirtæki og verður fyrst og fremst
eignarhaldsfélag.
1993 Mikligarður er lýstur gjaldþrota og nema
samþykktar kröfur um 1.200 milljónum króna. Ís-
lenskur skinnaiðnaður á Akureyri fer um líkt leyti í
gjaldþrot.
1998 Skrifstofa Sambandsins við Holtagarða í
Reykjavík er lögð niður og aðstaðan flyst norður í
höfuðstöðvar KEA á Akureyri.
2002 Samband íslenskra samvinnufélaga 100 ára
hinn 20. febrúar. Stjórn þess undirritar sam-
komulag við Viðskiptaháskólann í Bifröst um að
kanna á hvaða sviðum samvinnufélagsformið hentar
á Íslandi á nýrri öld og einnig er samið um sögurit-
un sambandsins.
Nokkur tímamót í 100 ára sögu
Hallgrímur
Kristinsson
Sigurður
Kristinsson
Vilhjálmur
Þór
Erlendur
Einarsson
Guðjón B.
Ólafsson