Morgunblaðið - 11.07.2002, Blaðsíða 22

LISTIR
22 FIMMTUDAGUR 11. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
FYRIRLESTRUM Þjóðlagahátíðarinnar á
Siglufirði lauk með fjölsóttu málþingi á kirkju-
lofti laugardagsmorguninn 6. júlí um furðu-
fuglinn Guðmund dúllara. Framsögu höfðu
Þórarinn Eldjárn skáld, Smári Ólason tón-
fræðingur og Rósa Þorsteinsdóttir fræðimað-
ur á Árnastofnun. Undirritaður var fjarstadd-
ur að mestum hluta, enda með fordóma um
tónlistargildi dúllsins sem hvort eð er hefur
aðeins varðveitzt í eftirhermum misminnugra
manna. Þess átti hann þó eftir að iðra, einkum
þegar fréttist af framlagi Þórarins á öndverðu
þingi sem þótti með afbrigðum vel heppnað.
Átta metrum neðar í sjálfu kirkjuskipinu
hófust síðan tónleikar kl. 14 með frumflutningi
fyrstu þriggja strengjakvartetta Jóns Ás-
geirssonar við allgóða aðsókn þó að höfundur
væri ekki sjálfur viðstaddur, og vakti það
nokkra undrun. Strengjakvartettinn hefur
löngum þótt virðulegasta tjáningarform sí-
gildrar kammertónlistar, og kvað ógnvekjandi
slagskugginn af kvartettum Beethovens,
Brahms og Bartóks slíkur að m.a.s. þraut-
reyndir sinfónistar okkar tíma hafi sumir
seint eða aldrei lagt til atlögu við greinina. Í
hérlendu fámenni geta liðið ár á milli tilkomu
nýrra kvartetta, og hefur trauðla bætt úr skák
hvað vantað hefur fastan flytjendahóp, enda
árangur í samleik oftast í réttu hlutfalli við
reynslu og úthald. Ef hinn ungi Eþos-kvartett
á eftir að endast til frambúðar, kann hins veg-
ar að rætast úr þeim vanda svo um munar, og
er fjármagnseigendum hér með bent á verð-
ugt styrktarverkefni.
Kvartettar Jóns voru allir nýir af nálinni, ef
rétt er haft eftir munnlegri kynningu Auðar
Hafsteinsdóttur (hvers vegna Þjóðlagahátíðin
lét ekki prenta tónleikaskrá fyrir þetta tæki-
færi er manni hulið). Hinn elzti þeirra, nr. 1,
var saminn 1999, en nr. 3 var lokið svo seint
sem í júní s.l. Eþos lék ekki kvartettana í til-
urðarröð, heldur hófust leikar
með nr. 2 og lauk með nr. 3. Sá
var jafnframt lengstur, um 20
mín., og fjórþættur líkt og hinn
helmingi styttri nr. 1, en nr. 3
(um 13 mín.) var í þrem þáttum.
Í fjarveru prentaðrar tónleika-
skrár fylgdu því miður aðeins
örfáar yfirskriftir varðandi
hraða eða blæ einstakra þátta.
Tíma- og staðarval þessa við-
burðar var að því leyti vel til
fundið – í sjálfu höfuðvígi þjóð-
lagasafnarans mikla – að öll tón-
verkin báru með sér áhrif og
efnistök úr heimi íslenzkra þjóð-
laga. Þó voru þau misjafnlega
sterk, veikust í yngsta kvart-
ettinum, og ýtti það ósjálfrátt
undir vangaveltur um hvort tónskáldið væri
þar e.t.v. farinn að „skrifa sig út úr átthög-
unum“, ef svo má komast að orði. Fyrsta verk
dagsins, s.s. Kvartett nr. 2, virtist standa
miðja vegu milli hins þjóðlega og lengra sótta,
því þó að Tröllaslagurinn góðkunni kæmi oft-
lega upp á yfirborðið sem samtengjandi mótíf
(og ekki sízt sekvenzufrum hans), gerðist það
aðeins „í hjáverkum“ með stundum löngum
millibilum. Mest kom vikivakinn við sögu í
kraftmikla I. þættinum, þ.e. í framsögu og
ítrekun auk tveggja þéttskrifaðra fúgatókafla.
Í hægum II. þætti verksins kvað við sönghæf-
ari tón, þar sem knéfiðlan fékk stórt hlutverk,
ýmist með angurværri barýtonkveðandi eða
dulúðugu takföstu undirgripli við bráðfallegan
orgelpunktsstað. III. þáttur var líflegt
scherzó á hlutfallslega huglægara tónmáli,
þótt einnig þar væri snöggvast ymprað á broti
úr vikivakanum, og hneig um
miðbik niður í hægan hómófón-
ískan kafla er minnt gat á fram-
sækið atómsálmalag með safarík-
um hljómum. Ritháttur Fínalsins
(IV.) var þétt tvinnaður, og þótt
stöku sinni glitti aftur í Trölla-
slaginn, virtist heildarsvipurinn
að mestu í anda 20. aldar kvart-
ettsmiða allt frá Janacek og fram
í Sjostakovitsj.
Kvartett nr. 1 kom næstur.
Birtist þar þjóðlagahefðin í sínu
rammasta veldi svo sómt hefði
hárómantískum Jóni Leifs, ef þá
ekki norsurum á við Grieg, Tveitt
eða Sæverud. Danshrynjandi
flestra þátta, ásamt stuttleika
þeirra og nálægð úrvinnslu við
þjóðlögin, leiddi helzt hugann að þjóðdansa-
svítu, og kæmi ekki á óvart ef eitthvað væri
fengið beint eða óbeint úr Fornum dönsum
Jóns frá fyrri árum. „Bas-dansinn“ Vera mátt
góður réð ríkjum í I. þætti, Ár var alda (á ein-
um stað í quodlibet við Sumri hallar) í II.,
Krummi svaf í klettagjá í hinum örstutta III.
og Vísur Vatnsenda-Rósu í lokaþætti. Þótt
varla væri meira en lítið „póstkort í tónum“,
bauð svítan af sér litríkan og aðgengilegan
þokka og gæti ugglaust orðið vinsæl land-
kynning við margvísleg tækifæri. Eþos-kvart-
ettinn lék jafnt hér sem í metnaðarfyllri verk-
unum á undan og eftir af natni og innlifun, og
var eiginlega aðeins hægt að hnjóta um lítils-
háttar tilhneigingu til eftirreigingar í tón-
styrk, sem stöku sinni gat minnt á svokallaða
„messa di voce“ dýnamík í barokktónlist að
meintum upphaflegum hætti.
Þriðji og nýjasti kvartett Jóns var jafn-
framt, sem fyrr var að ýjað, áberandi nútíma-
legastur í stíl, enda þótt of stórt væri upp í sig
tekið að kalla tónmálið beinlínis módernískt.
Hin rámu regindjúp þjóðarsálar ræsktu sig að
vísu enn lítillega upp um I. þátt ef marka má
smábrot úr títtnefndum Tröllaslag, en út-
færslan var samt víða eins nálægt og komizt
verður upphafi framúrstefnu eftirstríðsára án
þess að fara á bólakaf.
Það er manni ósjaldan umhugsunarefni
hvað áhrifamáttur einstakra tónlistarfyrir-
brigða virðist afstæður og háður mótvægi til-
breytingar. Áður en varir verður t.d. mikil
ómstreitusúpa vitaáhrifalaus, ekki síður en
þrálát beiting kliðmýkstu akkorða. Í hæfilegu
jafnvægi þarf hins vegar oft furðulítið til að
koma á óvart, eða a.m.k. halda athygli. Svo var
einnig í öðrum og „framsæknasta“ þætti þessa
kvartetts – í hæggengu „Grave“ tempói – þar
sem einhver svæsnasta harmóník er heyrzt
hefur opinberlega úr fórum Jóns Ásgeirsson-
ar marraði á köflum við eyrnagöng hlustenda.
Samt á það tóntegundaskyldum grunni, þótt
stundum væri djúpt á honum, og með hæfi-
legri áferðartilbreytingu (þ. á m. stuttu fú-
gatói) að enginn safi fór til spillis. Eþos undir-
strikaði þetta enn gerr með tandurhreinum og
samstilltum „senza vibrato“ leik er naut sín
vel í kirkjuheyrðinni.
Líkt og til að árétta undangenginn útúrdúr
tónskáldsins um „framandi slóðir“ knúði góð-
kunningi dyra í lokaþætti með þjóðlagastefinu
Nú er hann kominn á nýja bæinn. Þátturinn
var tápmikill, þétt spunninn og bauð upp á
ýmsar dofra konstir raddfærslufræðinnar
með hægum andstæðuköflum inn á milli.
Eþos-fereykið fór hér á kostum í fjörugum og
meitluðum samleik og undirstrikuðu með
spilagleði sinni að þó að stundum kröfuhart
efnið í höndum þeirra væri hvorki við hæfi lið-
innar áhugamennsku né innvígðra fílabeins-
virtúósa framtíðar, væru kvartettar Jóns
vönduð og melódísk „brúkunartónlist“ í bezta
skilningi orðsins og vænleg til endurheyrnar á
eigin forsendum. Músík sem þarf að vera til.
Og það er meira en sagt verður um margar
samtímaafurðir á súrefnisgjöf tónlistarsjóða.
TÓNLIST
Siglufjarðarkirkja
Jón Ásgeirsson: Strengjakvartettar nr. 1–3 (frumfl.).
Eþos-kvartettinn (Auður Hafsteinsdóttir, Greta
Guðnadóttir, fiðlur; Guðmundur Kristmundsson,
víóla; Bryndís Halla Gylfadóttir, selló). Laugardaginn
6. júlí kl. 14.
ÞJÓÐLAGAHÁTÍÐ Á SIGLUFIRÐI Músík sem
þarf að vera til
Jón Ásgeirsson
tónskáld.
Ríkarður Ö. Pálsson
Í FYRRA þótti hápunktur Jazzhá-
tíðar Reykjavíkur vera svonefnd
Jazzvaka, þar sem nafnkunnir spil-
arar minntust fallina félaga í fag-
inu, þeirra Guðmundar Ingólfs-
sonar og Viðars Alfreðssonar.
Tónleikarnir voru haldnir á Kaffi
Reykjavík og var staðurinn troð-
fylltur í tvígang, og komust færri
að en vildu. Þar þótti fara á kost-
um ungur píanóleikari frá Hol-
landi, Hans Kwakkernaat, en leik-
ur hans þótti minna alveg ótrúlega
á Guðmund heitinn Ingólfsson.
Hans er því kominn aftur til
landsins, til að taka þátt í Guð-
mundarvöku, djassveislu sem Jazz-
vakning stendur fyrir. Með honum
leika þeir Björn Thoroddsen gítar-
leikari, Gunnar Hrafnsson bassa-
leikari og Guðmundur „papa jazz“
Steingrímsson trommuleikari.
„Vernharður Linnet rakst á mig
á klúbbi í Hollandi,“ útskýrir
Kwakkernaat. „Þetta var helber
tilviljun en þeir vildu endilega fá
mig til Íslands. Þetta var óneitan-
lega skrýtið.“
Kwakkernaat segir að hann hafi
aldrei heyrt á Guðmund minnst
fyrr en hann kynntist Vernharði.
En hann tekur undir það að margt
sé skylt með þeim í nálgun sinni
við djassformið.
„Guðmundur hlýtur að hafa
hlustað á svipaða tónlist og ég geri
nú. Ég hef fengið senda geisla-
diska með honum og þetta kom
mér vissulega eilítið á óvart. Við
skörumst á margan hátt.“ Kwakk-
ernaat hlær við er hann er beðinn
um að lýsa sjálfum sér sem djass-
leikara.
„Þetta fer allt eftir því með
hverjum þú ert að spila,“ segir
hann. „Stundum ná menn vel sam-
an og þá getur þetta farið upp í
hæstu hæðir.“
Kwakkernaat einskorðar sig
ekki við hefðbundinn djass og
reynir að fara víða.
„Ég held mig þó mest við þetta
hefðbundna þar sem ég ólst upp
með þessum gömlu hetjum. En
mér finnst gott að dýfa tám í hinar
og þessar stefnur meðfram.“
Tónleikar á Guðmundarvöku
verða sem hér segir:
Í kvöld verða Hans og félagar í
Kringlukránni, Reykjavík. Á föstu-
dagskvöld færast leikar svo til
Valaskjálfar á Egilsstöðum þar
sem fimmtán ára afmæli djasshá-
tíðarinnar þar verður fagnað með
pompi og pragt.
Á laugardagskvöldið er það svo
Kringlukráin á nýjan leik. Síðustu
tónleikarnir verða svo í Ketilhúsi,
Akureyri á sunnudagskvöldið.
Tónleikarnir hefjast allir kl. 21 og
er forsala aðgöngumiða í Tólf tón-
um á Skólavörðustíg. Miðaverð er
1.500 kr.
Hans Kwakkernaat leik-
ur á Guðmundarvöku
Morgunblaðið/Þorkell
Hollenski píanóleikarinn Hans Kwakkernaat.
arnart@mbl.is
ÍSLENSKU listamennirnir
Georg Guðni, Kristín Gunn-
laugsdóttir og Katrín Sigurðar-
dóttir hafa verið valdir til þátt-
töku í sýningunni Carnegie Art
Award 2002 en niðurstöður
dómnefndar verðlaunanna voru
gerðar heyrinkunnar í gær. Til-
kynnt verður í september hverj-
ir hljóta verðlaunin en þau
verða afhent 18. október við há-
tíðlega athöfn í Listasafni
Reykjavíkur, Hafnarhúsi, af
Davíð Oddssyni forsætisráð-
herra sem opnar sýninguna um
leið. Þetta er í fyrsta sinn sem
verðlaunin eru afhent hér á
landi.
25 norrænir listamenn eiga
verk á sýningunni sem verður
sett upp á Norðurlöndunum öll-
um, auk Lundúna, á tímabilinu
október 2002 til maí 2003.
Meðal annarra listamanna
sem eru tilnefndir má nefna
Troels Wörsel frá Danmörku,
Henry Wuorila-Stenberg frá
Finnlandi, A.K. Dolven frá Nor-
egi og sænsku listakonuna Lenu
Cronqvist.
Fern peningaverðlaun eru
veitt. Fyrstu verðlaun nema
500.000 sænskum krónum, önn-
ur verðlaun eru 300.000 skr. og
þriðju verðlaun 200.000 skr.
Styrkur upp á 50.000 skr. er síð-
an veittur ungum listamanni á
sýningunni.
Formaður dómnefndar er
Lars Nittve, forstöðumaður
Moderna museet í Stokkhólmi,
en fulltrúi Íslands er Halldór
Björn Runólfsson, lektor við
Listaháskóla Íslands.
Þrír Íslending-
ar tilnefndir til
Carnegie-verð-
launanna
Kristín Gunn-
laugsdóttir
Katrín Sigurð-
ardóttir
Georg
Guðni