Morgunblaðið - 11.07.2002, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 11. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
U
MFJÖLLUN fjöl-
miðla ræður mestu
um hvort Íslending-
ar hafa miklar
áhyggjur af afbrot-
um eða ekki. Þetta hefur Helgi
Gunnlaugsson, afbrotafræðingur
og dósent í félagsfræði við Há-
skóla Íslands, a.m.k. á tilfinning-
unni en hann byggir álit sitt á
mælingu á viðhorfum Íslendinga
og reynslu þeirra af afbrotum sem
hann gerði í vor í samvinnu við
Félagsvísindastofnun HÍ. Þetta
var fjórða mælingin af þessu tagi
sem Helgi stendur fyrir en sú
fyrsta var gerð 1989.
Í öll skiptin var um að ræða úr-
takskönnun og var úrtakið 1.200
manns á aldrinum 18–80 ára á
landinu öllu. Svarhlutfall var um
66% og segir Helgi að ætla megi
að svarendahópurinn endurspegli
skoðanir þjóðarinnar allvel,
þ.e.a.s. þeirra sem eru á aldrinum
18–80 ára. Þá auki það nákvæmn-
ina að langflestir hafi skoðanir á
málunum. Fáir segist ekki hafa
skoðun á þeim eða ekki vita nógu
mikið til að svara. „Fólk hefur
meiningar um þessi mál,“ segir
Helgi.
Hasarkenndari umfjöllun á
miðjum 10. áratugnum
Í spurningunum var gerður
greinarmunur á því hvort fólk
teldi afbrot vera mjög mikið
vandamál eða mikið vandamál á
Íslandi. Það sem vekur hvað
mesta athygli er að talsvert hefur
dregið úr fjölda þeirra sem telja
afbrot mjög mikið vandamál. Þeg-
ar könnunin var gerð álitu um
22% þjóðarinnar að svo væri, árið
1997 töldu 45% að afbrot væru
mjög mikið vandamál og um 33%
árið 1994. Enn telur þjóðin þó að
afbrot séu mikið vandamál og hef-
ur fjöldi þeirra sem álíta svo
reyndar aukist frá síðustu könn-
unum. Þá taldi um helmingur að
afbrot væru mikið vandamál en í
vor var sú tala komin upp í 66%.
Hvaða ástæður eru fyrir breyt-
ingum á viðhorfum til þess hvort
afbrot séu vandamál? Hefur af-
brotum e.t.v. fækkað?
„Það er ekki hægt að segja að
afbrotum hafi fækkað en það hef-
ur í sjálfu sér ekki orðið fjölgun
heldur, þótt reyndar hafi mann-
drápsmálum fjölgað frá 1997. Í
fljótu bragði virðist ekki hægt að
skýra breytt viðhorf með fækkun
afbrota eða að þau séu ekki jafn-
alvarleg og áður. Það sem ég
staldra við er breytingin á umfjöll-
un í samfélaginu um afbrot,“ segir
Helgi.
Í könnuninni sögðust um 86% fá
upplýsingar um afbrot í gegnum
fréttir fjölmiðla og segir Helgi
ljóst að fjölmiðlar hafi talsverð
áhrif á viðhorf almennings. Skýr-
inganna á því að færri telji afbrot
mjög mikið vandamál sé því lík-
lega að leita í ólíkri umfjöllun fjöl-
miðla. „Tilfinning mín er sú að um
miðjan 10. áratuginn hafi verið
mjög mikið fjallað um afbrot og
hlutfall og í tveimur síðus
unum. Árið 1989 var hlutf
vegar rúmlega 17%. A
segir Helgi að líklegast h
umfjöllun um svonefnt H
mál ráðið þar mestu. „Þeg
hugsa um afbrot hugsa m
um svonefnda hvítflibba
gildir það bæði hér á lan
lendis,“ segir Helgi. Þeg
eru spurðir um afstöðu ti
dettur þeim fyrst í hug f
brot, líkamsárásir, kynf
og þjófnaður.
Aukin öryggisken
Í könnuninni kemur
fleiri telja sig nú örugga
að næturlagi í nágrenni v
sitt. 84% telja sig örugg
1997 var hlutfallið 74%.
fjölmiðlar stöldruðu oft lengi við
hvert mál. Það var áberandi í um-
ræðunni að Íslendingar væru jafn-
vel komnir á heljarþröm í afbrot-
um. Það væri eitthvað verulega
alvarlegt að gerast í samfélaginu
og talið að þjóðin væri að stíga inn
í ákaflega hættulegar aðstæður
sem til dæmis birtist einnig í
dramatískri umfjöllun um fíkni-
efni. Það sem mér finnst einkenna
umfjöllun um afbrot í fjölmiðlum
síðustu eitt til tvö árin eða svo er
að það er ekki lengur þessi dóms-
dagsumræða í fjölmiðlum. Við
fáum vissulega reglulega fréttir af
afbrotum og það koma upp mjög
alvarleg mál. En þau detta frekar
fljótt út úr umræðunni þar sem
þeim er ekki fylgt eftir í marga
daga líkt og gerðist stundum áð-
ur.“
Getur hluti af skýringunni verið
sá að afbrot hafi í raun og veru
orðið alvarlegri en að almenningur
telji frekar að afbrot séu orðin
óumflýjanlegur þáttur í samfélag-
inu?
„Nei, ég held að það hafi ekki
endilega gerst. En umfjöllunin í
fjölmiðlum á seinni hluta 10. ára-
tugarins var þannig að það virtist
vera eitthvað verulega alvarlegt
að gerast,“ segir Helgi. Upplýs-
ingar frá lögreglu bendi á hinn
bóginn ekki til þess að sú hafi ver-
ið raunin. Helgi segir að aukin og
hasarkenndari umfjöllun um af-
brot geti að nokkru leyti skýrst af
því að um miðbik 10. áratugarins
glímdu Íslendingar við efnhags-
lægð. Umræða um aukin afbrot
virtist staðfesta þá kreppu sem
samfélagið var komið í.
Í samvinnu við Rannveigu Þór-
isdóttur, félagsfræðing og sér-
fræðing hjá ríkislögreglustjóra,
hyggst Helgi bera saman niður-
stöður könnunarinnar við gögn
hjá lögreglu um þróun afbrota á
síðustu árum og tengja þær nánar
við fyrri kannanir og umfjöllun
fjölmiðla um afbrot og þá muni
fást nánari skýringar á þessum
breytingum.
Höfum alla möguleika á að
fækka afbrotum til muna
Helgi segir mikilvægt að um-
fjöllun fjölmiðla sé fagleg og af-
brot séu sett í samhengi. Á hinn
bóginn megi alls ekki líta svo á að
afbrot séu sjálfsagður hluti af líf-
inu. „Við megum ekki gera of mik-
ið úr þeim en við megum heldur
ekki vera of værukær. Við búum í
fámennu samfélagi og við höfum
alla möguleika á því að fækka af-
brotum til muna,“ segir Helgi.
Hann minnir á að enn telji margir
að afbrot séu mikið vandamál hér
á landi og aðeins rúmlega 11%
töldu afbrot frekar eða mjög lítið
vandamál.
Um helmingur taldi fíkniefna-
brot vera mesta vandamálið en
22% nefndu kynferðisbrot. Það
eru tvöfalt fleiri en 1997 en svipað
hlutfall og árin 1989 og 1994. Að-
eins 5% töldu að fjársvik væru
mesta vandamálið sem er svipað
Afbrotafræðingurinn og dósentinn Helgi Gunnlaugsson hefu
Ekki lengur dó
ræða um afbrot
„Í fljótu bragði virðist
alvarleg og áður. Það s
Gunnlau
Færri Íslendingar hafa mjög miklar
áhyggjur af afbrotum en áður og þeir telja
sig nú frekar vera örugga á gangi í ná-
grenni heimilis síns. Þetta er meðal nið-
urstaðna könnunar sem gerð var í vor á
viðhorfum Íslendinga til afbrota. Rúnar
Pálmason ræddi við Helga Gunnlaugsson,
afbrotafræðing og dósent við Háskóla Ís-
lands, um niðurstöðurnar.
 
!
 ;<=<
B
  CA
DA
=A
EA
@A
A
A
F
?

 

4

 1
6
3

6

;

=
B
 
  !"%
>A
CA
DA
=A
EA
@A
A
A
F
1

  
!
 B  ! B
 
,-& 
DA
=A
EA
@A
A
A
F
I
6
MANNRÉTTINDABROT
RÚSSA Í TSJETSJNÍU
Skelfileg grimmdarverk rússneskrahermanna gegn óbreyttum borg-urum í Tsjetsjníu virðast engan
enda ætla að taka. Í Morgunblaðinu í
gær var rakin frásögn tsjetsjenskrar
konu, sem er flóttamaður í nágrannahér-
aðinu Ingúsetíu og varð vitni að nánast
ólýsanlegri grimmd rússneskra her-
manna í garð íbúa í heimabæ sínum þeg-
ar hún fór þangað í stutta heimsókn.
Því miður eru lýsingar af þessu tagi
ekkert einsdæmi. Ýmis mannréttinda-
samtök hafa lýst miklum áhyggjum af
kerfisbundnum mannréttindabrotum
Rússa í sjálfstjórnarlýðveldinu, en frá-
sagnir sjónarvotta af þeim eru trúverð-
ugar og margstaðfestar. Í skýrslum
Amnesty International kemur fram að á
meðal óhæfuverka rússneskra her-
manna og löggæzlumanna eru aftökur
án dóms og laga, grimmilegar pyntingar,
mannrán, nauðganir og ýmislegt annað
ofbeldi og hótanir í garð saklauss fólks.
Ofbeldið hefur ekki sízt beinzt gegn
konum og ungum stúlkum. Rússneskir
hermenn hafa handtekið konur undir því
yfirskini að skilríki þeirra væru ófull-
nægjandi, haldið þeim föngnum og
nauðgað þeim, stundum margir saman. Í
skýrslu Amnesty frá því fyrr á þessu ári
er t.d. sögð saga konu sem var komin
átta mánuði á leið er rússneskir her-
menn námu hana á brott af heimili henn-
ar, nauðguðu henni og misþyrmdu, með
þeim afleiðingum að barnið dó. Þeir
héldu henni síðan fanginni í mánuð, þar
til fjölskylda hennar greiddi tólf vél-
byssur í mútur til að fá hana lausa. Þá
var reyndar svo komið að eiginmaður
hennar vildi ekki taka við henni aftur; í
Tsjetsjníu þykir nauðgun leiða mikla
skömm yfir fjölskylduna, sem er líka ein
ástæða þess að þessum grimmdarlega
glæp er beitt sem vopni í stríðinu þar.
Saga þessarar konu er ekkert einsdæmi.
Það heyrir hins vegar til algerra und-
antekninga að rússneskir hermenn séu
sóttir til saka fyrir glæpi af þessu tagi.
Rússnesk yfirvöld halda því fram að
þau séu í baráttu við hryðjuverkamenn í
Tsjetsjníu og vissulega er herjað á rúss-
neska heraflann í héraðinu, með þeim af-
leiðingum að einn til tveir hermenn eru
sagðir falla á dag að meðaltali. Slíkt get-
ur þó engan veginn réttlætt grimmdar-
verk og önnur mannréttindabrot gagn-
vart óbreyttum borgurum. Brot á
mannréttindum Tsjetsjena, sem búa
annars staðar í Rússlandi, t.d. í Moskvu,
svo sem ástæðulausar fangelsanir og
pyntingar, benda til þess að margt fólk,
sem hefur ekkert til saka unnið, sé ofsótt
á grundvelli þjóðernis síns eingöngu.
Í blaðinu í gær kemur fram að rúss-
nesku mannréttindasamtökin Memorial
telji að rússneskir hermenn drepi nú
fleiri óbreytta borgara í Tsjetsjníu en
áður og rekja sumir rannsakendur sam-
takanna það til þess að vestrænar þjóðir
hafi dregið úr gagnrýni sinni á aðgerðir
rússneska hersins eftir hryðjuverkin 11.
september sl. Amnesty hefur látið í ljós
svipaðar áhyggjur og gagnrýndi m.a.
harðlega Mannréttindaráð Sameinuðu
þjóðanna fyrir að fella í apríl síðastliðn-
um tillögu um fordæmingu á mannrétt-
indabrotum Rússa í Tsjetsjníu.
Þátttaka Rússa í alþjóðlegri baráttu
gegn hryðjuverkum og aukinn sam-
starfsvilji þeirra við Vesturlönd í örygg-
ismálum er vissulega mikils virði. Vest-
urlönd geta hins vegar ekki leyft sér að
horfa framhjá mannréttindabrotum í
Rússlandi, sem raunar eiga sér stað víð-
ar en í Tsjetsjníu, til þess að styggja
ekki rússnesk stjórnvöld. Baráttan gegn
alþjóðlegri hryðjuverkastarfsemi er um
leið barátta fyrir því að öryggi almennra
borgara sé tryggt og mannréttindi
þeirra virt. Ef leiðtogar Rússa meina
eitthvað með því að þeir vilji taka þátt í
þeirri baráttu, verða þeir líka að gera
hreint fyrir sínum dyrum í mannrétt-
indamálum og draga glæpamennina,
sem hafa vaðið uppi í Tsjetsjníu, fyrir
dómstóla. Það má heldur ekki gleyma
því að Rússar hafa sótzt eftir inngöngu í
ýmis samtök lýðræðisríkja, t.d. Evrópu-
ráðið. Ef menn vilja vera með í slíkum
samtökum, verða þeir að uppfylla inn-
tökuskilyrðin og fara eftir reglunum.
Vilji rússnesk stjórnvöld ekki draga
sína menn fyrir dóm, verða alþjóðlegir
dómstólar að skerast í leikinn. Það er lít-
ill munur á grimmdarverkum Rússa í
Tsjetsjníu og þeim óhæfuverkum, sem
voru unnin í stríðunum á Balkanskaga á
síðasta áratug. Við eigum að krefjast
þess að allir þeir glæpamenn, sem um
ræðir, fái sömu meðferð.
MENNINGARSÖGULEG VERÐMÆTI
Margvísleg menningarsöguleg verð-mæti hafa farið forgörðum hér á
Íslandi í gegnum tíðina, bæði síðari tíma
verk og verk fyrri alda, en skemmst er
að minnast nýlegrar umræðu um niður-
brot á veggmynd Veturliða Gunnarsson-
ar í Árbæjarskóla. Vitund um nauðsyn
þess að koma í veg fyrir slík slys hefur
þó vissulega vaxið á síðustu árum og
vonandi er nú svo komið að allir sem hlut
eiga að slíkum málum skilja hversu mik-
ilvægt er að horfa til framtíðar í þessu
sambandi, ekki síður en til þeirrar for-
tíðar sem verkið tilheyrir.
Undanfarna daga hafa sérfræðingar á
sviði afsteypu höggmynda verið að störf-
um í Listasafni Sigurjóns Ólafssonar, en
verkefni þeirra þar er að taka mót af
tveimur lágmyndum Sigurjóns til að
forða þeim frá glötun. Í framhaldi af því
stendur síðan til að gera afsteypu af lág-
myndunum úr bronsi. Með tilliti til væg-
is Sigurjóns í listum um miðbik tuttug-
ustu aldar er þetta mikilvæg
framkvæmd og framtakið lofsvert.
Í frétt Morgunblaðsins í gær er haft
eftir Birgittu Spur, forstöðumanni
safnsins, að ekki hefði mátt tæpara
standa þar sem umrædd verk voru farin
að aflagast og ekki hefði liðið á löngu þar
til steypan sem þau voru steypt í til
bráðabirgða hefði farið að brotna.
Björgun lágmyndanna er nokkuð
kostnaðarsöm en kostnaðaráætlunin við
verkefnið hljóðar upp á tæpar sex millj-
ónir króna. Til þess að af framkvæmd-
inni geti orðið hafa ýmis fyrirtæki styrkt
verkefnið, auk þess sem Þjóðhátíðar-
sjóður leggur einnig sitt af mörkum. Í
því sambandi er vert að hafa í huga að
menningarsöguleg verðmæti verða seint
metin til fjár og skaðinn verður aldrei
bættur ef þau verða eyðileggingu að
bráð.
Menningarsaga hverrar þjóðar verð-
ur að sjálfsögðu heildstæðari og mark-
verðari ef til eru fjölbreytt dæmi um
stefnur og strauma hvers tíma fyrir sig.
Enda eru skilgreiningar á stöðu menn-
ingar samtímans ávallt að nokkru leyti
byggðar á afstöðu hennar til fortíðarinn-
ar. Það er því afar mikils virði að varð-
veita verk íslenskra frumkvöðla í mynd-
list og full ástæða til að ítreka mikilvægi
þess að ekkert lendi í glatkistunni vegna
vanrækslu.