Morgunblaðið - 11.08.2002, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 11. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
11. ágúst 1972: „Nær dag-
lega berast fregnir frá
Tékkóslóvakíu, þar sem
greint er frá fangels-
isdómum, sem kveðnir hafa
verið upp yfir andófs-
mönnum hins sósíalíska
stjórnkerfis, sem Tékkar og
Slóvakar búa nú við. Síðan
Alexander Dubcek var kom-
ið frá völdum, eftir innrás
Sovétríkjanna í ágúst 1968,
hefur dyggilega verið unnið
að því að koma í veg fyrir
frjálsa skoðanamyndun í
landinu. Þannig reyna vald-
hafarnir að tryggja sjálfa
sig í sessi og stuðla að réttri
þróun sósíalismans eins og
það er kallað.
Málgagn tékkneska
kommúnistaflokksins, Rude
Pravo, segir, að fólkið í land-
inu viti, að ríkið verndi alla
borgara, líf þeirra, heilsu og
eignir án tillits til stjórn-
mála- og trúarskoðana. En á
móti komi, að engum haldist
uppi að brjóta landslög eins
og það er orðað. Í sósíalísku
ríki telst það lögbrot, sem
annars staðar heyrir til
mannréttinda.“
. . . . . . . . . .
11. ágúst 1982: „Einu að-
gerðir núverndi rík-
isstjórnar í vaxandi efna-
hagsvanda þjóðarbúsins
allan feril hennar hafa verið
bráðabirgðaúrræði og
skammtímaráðstafanir á
fárra mánaða fresti, sem
engin döngun hefur verið í. Í
hvert eitt sinn, sem rík-
isstjórnin hefur lotið að slík-
um sýndarúrræðum, hefur
Framsóknarflokkurinn heit-
ið því hástöfum, að næst
þegar tekist verði á við
vandann kæmu alvöruað-
gerðir til sögunnar. Jafnoft
hefur Framsóknarflokk-
urinn lekið ofan í nýja sýnd-
armennsku.
Þessi staða er enn einu sinni
upp komin. Einn af þing-
mönnum Framsóknarflokks-
ins segir í blaðaviðtali í gær.
„Ég fæ ekki betur séð en að
grundvöllur stjórnarsam-
starfsins sé brostinn, ef ekki
næst samstaða um við-
unandi efnahagsaðgerðir í
þessari stöðu.“! Þessi kok-
hreysti er bergmál af svip-
uðum ummælum, sem fram
hafa verið sett nokkurn veg-
inn á þriggja mánaða fresti
allan stjórnarferilinn-
.Ummælum, sem gufað hafa
upp í eymingjaskap.
Alþýðubandalagið, möndull
ríkisstjórnarinnar, heldur
sig einnig við sama hey-
garðshornið og fyrr: engin
alvöruúrræði, eingöngu kák-
aðgerðir, sem leiða aðeins
lengra út í kviksyndið. Engu
er líkara en Alþýðubanda-
lagið sé að kortleggja flótta-
leið út af stjórnarheimilinu,
ef húsbóndavaldi þess þar
verður raskað.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
KJARNI MÁLSINS
OG SPRON
Staðan í þeim harðvítugu deil-um, sem staðið hafa um yfir-ráðin yfir Sparisjóði Reykja-
víkur og nágrennis undanfarnar
vikur, er nú sú, að hinir svonefndu
fimmmenningar, sem vildu kaupa
stofnfjárbréf eigenda þeirra og selja
Búnaðarbanka Íslands hf., hafa
dregið sig í hlé en fyrir liggur tilboð
frá Starfsmannasjóði SPRON um að
kaupa bréfin. Á morgun, mánudag,
verður svo haldinn sá almenni fund-
ur stofnfjáreigenda, sem beðið hefur
verið eftir.
Frá því að þetta mál kom upp hef-
ur Morgunblaðið lagt áherzlu á, að
með tilboði fimmmenninganna í bréf
stofnfjáreigenda væri gengið þvert á
markmið og vilja Alþingis með þeirri
löggjöf, sem sett var til að auðvelda
hlutafélagavæðingu sparisjóðanna.
Kjarninn í þeirri lagasetningu var
sá, að koma í veg fyrir að komið yrði
á nýju gjafakvótakerfi í kringum
stofnfjárbréf í sparisjóðunum. Þetta
er óumdeilt og þarf ekki að endur-
taka þau rök, sem Morgunblaðið hef-
ur fært fram fyrir þessari afstöðu.
Hún er raunar ekki ný, þar sem blað-
ið byrjaði að fjalla um þennan þátt
málsins fyrir nokkrum árum, þegar
umræður hófust um hugsanlega
hlutafélagavæðingu sparisjóðanna
og við blasti að hætta væri á að nýtt
gjafakvótakerfi yrði til í tengslum
við þær breytingar.
Greinargerð Fjármálaeftirlitsins
benti hins vegar til þess, að gat væri
í lagasetningunni, og þess vegna
væri nauðsynlegt að Alþingi tæki
þetta mál upp strax í haust til þess
að bæta úr því, sem áfátt væri í
löggjöfinni, og tryggja þannig að
vilji Alþingis næði fram að ganga.
Valgerður Sverrisdóttir við-
skiptaráðherra og nokkrir þing-
menn úr öllum flokkum hafa tekið
undir þetta sjónarmið. Morgunblað-
ið hefur hvatt til þess, að Alþingi
tæki í taumana í þessum efnum.
Þegar fjallað er um deilurnar um
SPRON út frá þessu grundvallar-
sjónarmiði, sem er auðvitað það, sem
máli skiptir, er ljóst, að það skiptir
engu máli hver hugsanlegur kaup-
andi stofnfjárbréfanna er, hvort um
er að ræða fimmmenningana svo-
nefndu, Búnaðarbanka Íslands eða
Starfsmannasjóð SPRON.
Þótt Starfsmannasjóður SPRON
hafi orðið ofan á í deilunum við
fimmmenningana og Búnaðarbank-
ann breytir það engu um þau grund-
vallarsjónarmið, sem hér hefur verið
lýst.
Vilji Alþingis er skýr. Lagasetn-
ingin virðist hafa verið gölluð ef tek-
ið er mið af greinargerð Fjármála-
eftirlitsins. Úr þessu verður Alþingi
að bæta strax í haust.
Stofnfjáreigendur vissu nákvæm-
lega að hverju þeir gengu, þegar
þeir keyptu stofnfjárbréf í Spari-
sjóði Reykjavíkur og nágrennis og í
öðrum sparisjóðum, og geta ekki bú-
izt við neinu öðru, hvað sem líður
þeim vonum, sem kunna að hafa
kviknað í brjóstum þeirra um veru-
legan ávinning umfram það.
Sá kjarni þessa máls, sem Morg-
unblaðið hefur fjallað um í tengslum
við deilurnar um SPRON, skýrist
kannski betur, ef reiknað væri út
hver hlutur stofnfjáreigenda yrði í
sumum öðrum sparisjóðum, sem
nálgast SPRON að stærð og eigna-
stöðu en þar sem stofnfjáreigendur
eru mun færri. Í SPRON eru þeir
um 1.100 en í Sparisjóði Hafnar-
fjarðar til dæmis 45. Þar mundu
milljónatugir koma í hlut hvers
stofnfjáreiganda ef upphaflegar
hugmyndir fimmmenninganna og nú
Starfsmannasjóðs SPRON mundu
ná fram að ganga. Ekkert væri við
það að athuga, ef til þess hefði verið
stofnað með leikreglunum í upphafi.
Svo var ekki.
S
KIPULAG og framtíð miðborg-
ar Reykjavíkur hefur verið of-
arlega á döfinni undanfarin
misseri, en ekki eru allir sam-
mála um hvað leiðir séu væn-
legastar til að efla gamla mið-
borgarkjarnann, hjarta höf-
uðborgarinnar. Skemmst er að
minnast deilna um framtíð flugvallarsvæðisins í
Vatnsmýri, ágreinings um staðsetningu Listahá-
skóla Íslands og umræðu um kosti og galla fyr-
irhugaðs tónlistar- og ráðstefnuhúss við Reykja-
víkurhöfn. Óánægja kaupmanna í miðborginni
vegna stöðumælagjalda, auk neikvæðrar umfjöll-
unar í tengslum við skemmtistaði á þessu svæði,
hefur orðið til þess að skerpa málefnalega um-
ræðu, ekki síður en að afhjúpa mikilvægi þess að
marka miðborgarmálum viðunandi stefnu.
Hvað slíka stefnumótum varðar er þó nauðsyn-
legt að hafa í huga að á síðustu 15 árum hefur
hlutverk miðborgarinnar breyst mikið í takt við
breytt samfélagsmynstur. Kröfur um fjölbreytt-
ari veitingahús, samkeppni við verslunarmið-
stöðvar og áhugi ungs fólks á búsetu í miðborg-
inni eru allt samfélagslegir þættir sem taka þarf
tillit til við stefnumörkun í skipulagsmálum, auk
þess sem miðborgin verður að standa undir aukn-
um væntingum erlendra gesta og þjóðarinnar
allrar sem menningarleg höfuðborg er staðið geti
jafnfætis erlendum borgum án þess þó að glata
sérkennum sínum.
Ef litið er yfir þróun Reykjavíkur, skipulags-
og byggingarsögu hennar kemur í ljós að þær
umræður sem nú fara fram um framtíðarskipulag
Reykjavíkur hafa staðið með litlum hléum í rúma
öld – eða allt frá byrjun tuttugustu aldar er Reyk-
víkingar gerðu sér í fyrsta sinn grein fyrir þeirri
staðreynd að borgin sigldi hraðbyri inn í nú-
tímann sem höfuðborg þjóðarinnar. Umskiptin
voru mjög snögg og framfarirnar miklar; vatns-
veitan komst í gagnið 1909, Gasstöðin 1910 og
stórframkvæmdir við höfnina hófust 1913, en þær
urðu undirstaða öflugs atvinnulífs í Reykjavík.
Fólksfjöldinn í höfuðstaðnum margfaldaðist á ör-
fáum árum, var aðeins 2.000 manns árið 1876, svo
tæplega 6.000 aldamótaárið 1900, en var kominn í
rúmlega 14.000 fimmtán árum seinna.
Í bók sinni „Reykjavík, vaxtarbroddur, þróun
höfuðborgar“ bendir Trausti Valsson arkitekt og
skipulagsfræðingur á þau tímamót sem verða við
brunann mikla í Reykjavík árið 1915, en þá urðu
mörg stór og nýleg timburhús eldi að bráð er ógn-
aði í reynd öllum miðbænum. Í kjölfar brunans
hófst mikil umræða um skipulag bæjarins og var
mönnum mikið í mun að koma í veg fyrir að slíkur
atburður gæti endurtekið sig. Einn þeirra sem
mest létu til sín taka í skipulagsmálum þessa tíma
var Guðmundur Hannesson læknir sem árið 1916
gaf út bókina „Um skipulag bæja“, en hún var
undirstaða frumvarps til laga árið 1917 er að lok-
um var samþykkt með breytingum 1921. Hann
átti síðan eftir að sitja í skipulagsnefnd ríkisins
um langt skeið, m.a. með Guðjóni Samúelssyni
húsameistara ríkisins, sem strax árið 1912 tjáði
sig um skipulagsmál í grein sinni „Bæjarfyrir-
komulag“, en þeir Guðmundur og Guðjón settu
báðir mark sitt á höfuðborgina þótt það hafi verið
með ólíkum hætti.
Sérstaða
vegna ungs
aldurs og legu
Arkitektinn Alfred
Raavad, hálfbróðir
Thors Jensens, skrif-
aði einnig um skipu-
lagsmál um þetta
leyti, og kom fyrstur
manna fram með mótaðar hugmyndir um fram-
tíðarþróun Reykjavíkur. Í bók Trausta kemur
fram að meginatriði í hugmyndum Raavads hafi
verið „að borgin ætti að byggjast og þéttast á
milli byggðakjarna Reykjavíkur og Hafnarfjarð-
ar […]. Í samræmi við það gerði Raavad m.a. ráð
fyrir miðbæ nálægt miðju svæðinu, við Skerja-
fjörð, og stjórnhverfi og dómkirkju á Öskjuhlíð,
sem yrði þá nokkurs konar Akrópólíshæð.“ Þess-
ar hugmyndir Raavads um Vatnsmýrina eru ekki
síst athyglisverðar í ljósi umræðunnar um flug-
vallarsvæðið á síðasta ári, þar sem margir urðu til
þess að benda á hversu mjög flugvöllur á þessum
stað hefði hamlað eðlilegri þróun miðborgarinnar.
Eftir kosningarnar sem fram fóru á síðasta ári
um framtíð flugvallarins virðist fátt geta komið í
veg fyrir að hann verði látinn víkja í náinni fram-
tíð, og því hefur þar skapast aukið svigrúm til
framtíðarskipulags sem fyrir löngu hefði átt að
verða að veruleika, og hefur alla burði til að
styrkja miðborgina til mikilla muna ef vel er að
því staðið.
Í viðtali við Þorvald S. Þorvaldsson borgararki-
tekt, sem birtist hér í blaðinu í janúar síðastliðn-
um, reifar hann nokkuð sérstöðu Reykjavíkur
sem borgar, sérstöðu sem markast af því hversu
ung borgin er öfugt við flestar þær borgir sem við
þekkjum best í nágrannalöndum okkar. Hann lít-
ur þessa sérstöðu jákvæðum augum og varar við
því að móta byggð í Vatnsmýrinni eftir erlendum
fyrirmyndum með háum húsum í „randbyggð“.
Hann telur fremur að við eigum að horfa á þær
fyrirmyndir sem mótað hafa sérkenni íslenskrar
byggðar hingað til og álítur þann þorpsbrag sem
þar er að finna notalegan. Rökin sem Þorvaldur
færir gegn byggingu hárra húsa eru óneitanlega
skynsamleg, en þau byggjast á því hversu sól er
hér lágt á lofti stóran hluta ársins: „Með slíkum
byggingum og inngörðum milli þeirra eru menn
hreinlega að búa til myrkvun stóran hluta ársins.
Þetta er ein af ástæðunum fyrir því að við getum
ekki byggt eins og aðrar þjóðir og við eigum
heldur ekki að gera það. Við verðum að taka tillit
til þess að við erum stödd norðarlega á hnettinum
og því verðum við að byggja borg sem hentar
þeim aðstæðum og okkur sjálfum,“ segir Þorvald-
ur.
Þótt þróunarsaga Reykjavíkur hafi allt fram
undir 1970 mótast mjög sterkt af hugmyndum um
háreistar byggingar líkt og í öðrum borgum, þar
sem gert var ráð fyrir að eldri reykvísk byggð
viki, hefur orðið mikil breyting þar á. Málun
Bernhöftstorfu árið 1973 markaði líklega form-
legt upphaf húsfriðunarátaks sem orsakaði hug-
arfarsbyltingu meðal Íslendinga og nú er svo
komið að flestir líta á gömul hús sem mikilsverða
arfleifð sem vert er að varðveita. Mörg gömul hús
sem komin voru í niðurníðslu í miðborginni hafa
verið gerð upp og hafa þannig endurheimt fyrri
glæsileika sem mótar sterkt ásýnd kvosarinnar,
gamla vesturbæjarins og Þingholtanna. Það er
því ljóst að fleiri en Þorvaldur hafa í seinni tíð vilj-
að ýta undir jákvæðar hliðar þess þorpsbrags
sem ætíð hefur einkennt Reykjavík. Hugmyndir
um að móta nýrri byggð að því sem fyrir er, svo
byggingarsögulegt samhengi og handverkshefð
njóti sín eftir því sem kostur er, hafa fengið byr
undir báða vængi.
Laugavegurinn,
lífæð miðborg-
arinnar
Aðalverslunaræð mið-
borgarinnar, Lauga-
vegurinn, hefur orðið
nokkuð útundan í
ofangreindri skipu-
lagsumræðu þótt
löngu sé orðið tímabært að huga þar að uppbygg-
ingu. Laugavegurinn er og hefur ætíð verið lífæð
miðborgarinnar og þeirrar margháttuðu starf-
semi sem þar þrífst, en nú má þar víða sjá illa
nýtta reiti í óviðunandi niðurníðslu.
Í apríl síðastliðnum skilaði starfshópur um end-
urmat á deiliskipulagi við Bankastræti og Lauga-
veg tillögum sínum um framtíðarskipulag þess-
arar helstu verslunaræðar miðborgarinnar, en
tillögurnar eru veigamikill áfangi í endurmati á
hlutverki og nýtingu svæðisins. Í hópnum áttu
sæti Árni Þór Sigurðsson, formaður skipulags- og
byggingarnefndar, Bolli Kristinsson kaupmaður,
sem töluvert hefur látið til sín taka í umræðu um
miðborgina, Kristín Einarsdóttir, framkvæmda-
stjóri miðborgar, Jóhannes S. Kjarval, skipulags-
og byggingarsviði, og Pétur H. Ármannsson arki-
tekt, sem starfar við byggingarlistadeild Lista-
safns Reykjavíkur. Í endurmati hópsins á deili-
skipulaginu er farið í saumana á ásýnd og
yfirbragði Laugavegar sem verslunargötu „þar
sem sjónarmið uppbyggingar og varðveislu hald-
ast í hendur“, eins og segir í skýrslunni.
Höfundar hennar leggja áherslu á mikilvægi
þess að gera „Laugavegssvæðið að aðlaðandi
kosti til fjárfestingar í verslunar-, atvinnu- og
íbúðarhúsnæði með því að eyða óvissu um skipu-
lag og skapa svigrúm í skipulagi til þróunar og
uppbyggingar“. Þá er það sömuleiðis mat hópsins
að „unnt sé að skapa verulegt svigrúm til nýrrar
uppbyggingar við Laugaveg án þess að fórna
byggingarsögulegum sérkennum götunnar og
þeim lykilbyggingum fyrri tíðar sem mest gildi
hafa fyrir ásýnd hennar“. Jafnframt leggur hóp-
urinn áherslu á það meginsjónarmið að hæð
bygginga við sunnanverðan Laugaveg taki mið af
því að hægt sé að njóta sólar á götunni eftir föng-
um, en við norðurhluta Laugavegar er gert ráð
fyrir hærri og samfelldari byggingum sem vænt-
anlega munu þá veita skjól fyrir veðri og vindum.
Það er því ljóst að rótgróin sérkenni bygging-
arsögu borgarinnar og landfræðileg lega hennar
hafa verið höfð að leiðarljósi við vinnu starfshóps-
ins og er það lofsvert.
Bæti umhverfið
en skaði ekki
Eins og fram kemur í
fylgiskjali með niður-
stöðum starfshópsins,
„Stefnumörkun um
húsvernd – þemahefti“, telur vinnuhópurinn að í
einhverjum tilvikum kunni að vera nauðsynlegt
að víkja frá settum verndunartillögum á Lauga-