Morgunblaðið - 20.10.2002, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞEGAR Sigurður DemetzFransson óperusöngvarivarð níræður 11. októbersl. minntist ég viðtalssem ég tók við hann á
síðasta ári. Þá sátum við saman á
heimili hans, snæddum spaghetti
og hann sýndi mér stoltur áritaðar
myndir af ungum Íslendingum sem
hann hafði leitt til fundar við tón-
listargyðjuna með glæsilegum ár-
angri. Hann hefur enga tölu á nem-
endum sínum en sá frægasti er
ugglaust Kristján Jóhannsson sem
hann uppgötvaði í karlakór norður
á Akureyri fyrir margt löngu en
meðal annarra má nefna Sigríði
Ellu Magnúsdóttur, Gunnar Guð-
björnsson og Guðjón Óskarsson.
En erindi mitt við þennan aldraða
heiðursmann var svolítið sérstakt.
Hann kom við sögu í verki sem ég
var með í smíðum, ævisögu Svan-
hvítar Egilsdóttur prófessors, en
ég hafði traustar heimildir fyrir því
að þessi austurríski öðlingur hefði
komið hingað til lands fyrir hennar
tilverknað árið 1955 og orðið Ís-
lendingur.
Hann var svolítið hugsi þegar ég
bað hann að rifja upp löngu liðna
atburði og benti á að ég væri hálf-
gerður klaufi við spaghettíið. Síðan
tók hann til máls, hægt og var-
færnislega, og sagði: „Ég hef
stundum sagt að Svana hafi verið
mín örlagadís því að ég hefði aldrei
komið til Íslands ef við hefðum
ekki hist og þá er aldrei að vita
hvernig farið hefði fyrir mér. Að-
stæður mínar á þessum tíma voru
mjög slæmar, öll þau tækifæri sem
ég hafði fengið til að vera óperu-
söngvari höfðu runnið út í sandinn,
ýmist vegna veikinda, heimsstyrj-
aldarinnar síðari og annarra
óhappa. Ég hef nefnilega aldrei
verið baráttumaður. Svana var hins
vegar baráttukona. Mjúkur maður
og kjarkmikil kona, samt eitt
hjarta og ein sál, og úr því varð
hundrað prósent bóhemlíf.“
Ólánið elti mig
Við þessa játningu kom glóð í
augu öldungsins, svo varð hann
hugsi á ný og sagði: „Það var eins
og ólánið hefði elt mig. Ég hafði
þótt efnilegur söngvari og fengið
mikið lof en fyrst kom heimsstyrj-
öldin í veg fyrir að ég gæti nýtt
hæfileika mína og síðan berklaveik-
in. Loks komst ég að hjá Scala-
óperunni í Mílanó og þar söng ég
Ödipus Rex eftir Stravinskí við
góðan orðstír og fékk loforð um
fleiri hlutverk en lenti í ónáð og
glataði þar öllum tækifærum. Mér
fannst ég órétti beittur, sökk ofan í
botnlausa örvæntingu og fór meira
að segja að reykja sterkar sígar-
ettur. Samt reyndi ég að halda mér
svolítið við og æfði stundum með
spænskri söngkonu, Mercedes
Lopez, sem Toscanini hafði miklar
mætur á. Einmitt þar hitti ég
Svönu. Það voru örlögin.“
Síðan þagnaði hann, horfði for-
viða fram fyrir sig og sagði: „Þetta
er undarlegt samtal. Finnurðu ekki
að Svana er á milli okkar?“
Hann hélt áfram að rifja upp
þessa fornu fundi og sagði: „Eitt
sinn þegar við Mercedes vorum að
syngja saman komu til hennar tvær
stúlkur, önnur ljóshærð, græneyg
og sjálfsörugg og erindi hennar var
að fá söngtíma. Þeim gekk hins
vegar illa að ná sambandi því að
Mercedes talaði bara spænsku og
ítölsku en sú ljóshærða skildi hvor-
ugt málið. Mér fannst líklegt að
hún væri annaðhvort þýsk eða nor-
ræn af útlitinu að dæma og spurði
hvort hún talaði þýsku. Því svaraði
hún hiklaust enda talaði hún málið
reiprennandi og nú gerðist ég túlk-
ur á milli þeirra og samband komst
á. Þetta var þá Svanhvít Egilsdótt-
ir frá Íslandi og eftir þessa fyrstu
fundi bauð ég henni í kaffi og gaf
henni símanúmerið mitt ef hún
þyrfti á hjálp að halda.
Ástarsamband
Eitthvað varð nú lítið úr náminu
hjá Mercedez og vildi Svana kenna
tungumálaerfiðleikum um. Það
varð því úr að ég tók hana að mér
og leiðbeindi henni fram á vorið.
Ekki var ég nú alls kostar ánægður
með röddina og henni hentaði ekki
að syngja háar óperuaríur sem hún
hafði metnað til. Smám saman fékk
ég hana til að snúa sér að ljóða-
söng, sem hentaði henni miklu bet-
ur. Hún fékk mikla trú á kenn-
arahæfileikum mínum, talaði oft
um að á Íslandi væri skortur á hæf-
um söngkennurum en mikið af
áhugasömu fólki með góðar raddir
og þar með vaknaði sú hugmynd að
ég kæmi hingað um tíma og færi að
kenna. Svana talaði af miklum
sannfæringarkrafti og ég hafði
engu að tapa svo að ég lét til leið-
ast þótt mér fyndist þetta fáranlegt
í fyrstu.
Hún fór svo heim en skömmu
síðar fékk ég senda farmiða til Ís-
lands. Á Reykjavíkurflugvelli tók
hún á móti mér ásamt eiginmanni
sínum, Jan Morávek tónlistar-
manni, og ýmsum úr fjölskyldu
sinni. Þau tóku mér vel og fóru
með mig suður í Kópavog þar sem
ég fékk herbergi í húsi hjónanna.
Þar átti ég að kenna íslenskum
söngvurum. Það rigndi stöðugt
þetta fyrsta sumar mitt á Íslandi,
stytti aldrei upp. Samt leið mér vel.
Svana hafði látið það berast að
hingað væri kominn góður söngvari
sem tæki fólk í tíma. Sá fyrsti sem
kom til mín var Jón Sigurbjörns-
son. Hann hafði verið við nám í
Mílanó og talaði ítölsku. Það var
ágætt því að ég kunni lítið í ensku
og skildi auðvitað ekki orð í ís-
lensku. Við urðum fljótt góðir vinir.
Smám saman fjölgaði nemendun-
um, flestir urðu þeir vinir mínir og
söngtímarnir færðu mér nokkrar
tekjur. Áður hafði ég lítið fengist
við söngkennslu en nú sá ég að það
starf átti vel við mig. Sjálfstraustið
batnaði eftir öll vonbrigðin.“
Ég spurði Demetz hvort nem-
endurna hefði grunað að hann ætti
í ástarsambandi við Svanhvíti og
hvernig eiginmaður hennar hefði
tekið á málum.
Hann brosti og sagði svo: „Nem-
endurnir sögðu ekki neitt og ég
ræddi þetta aldrei við Morávek.
Samkomulagið var ágætt. Stundum
vorum við þrjú saman. Mér er sér-
lega minnisstætt þegar þau hjónin
óku með mig til Þingvalla og ég
komst fyrst í snertingu við íslenska
náttúru. Hvílík áhrif! Annars var
Morávek lítið heima. Hann var allt-
af að spila í hljómsveitum og kom
stundum heim með varalit á flibb-
anum. Það var víst önnur kona í
spilinu og síðar kvæntist hann og
átti þrjú börn. Hann var frábær
tónlistarmaður, spilaði á 24 hljóð-
færi, kunni allt og vissi allt. Okkur
samdi vel og við náðum saman í
músíkinni.
Höfðu himin höndum tekið
Bæjarslúður og kjaftasögur hafa
aldrei skipt mig máli. Ég skildi
heldur ekkert í íslensku. Svana hef-
ur sjálfsagt heyrt eitthvað en henni
var þá skítsama. Hún var sjálfs-
örugg að eðlisfari og orðinn heil-
mikill heimsborgari eftir langa dvöl
í Evrópu svo að hún fór sínar eigin
leiðir. Kunningjar hennar urðu
kunningjar mínir og sýndu mér
aldrei annað en vinsemd og á meðal
nemenda minna eignaðist ég fleiri
vini og kunningja. Hringurinn í
kringum mig stækkaði og mér leið
stöðugt betur.“
Þarna var Demetz kominn inn í
ástarþríhyrning auk þess sem ís-
lenskir söngáhugamenn höfðu sleg-
ið um hann hring. Svanhvít hafði
undirbúið jarðveginn fyrir hann,
útbúið honum aðstöðu, hvatt ís-
lenskt söngfólk til að sækja tíma
hjá honum og opnað honum marg-
ar dyr. Fram að þessu hafði áhuga-
fólk um söngnám átt í fá hús að
venda hér heima. Sumir höfðu farið
til Ítalíu, en auk Svanhvítar má þar
nefna Þuríði Pálsdóttur, Guðrúnu
Á. Símonar, Ketil Jensson o.fl.
Slíkt kostaði mikið fé, námslán
voru ekki komin til sögunnar og
erfitt fyrir fjölskyldufólk að rífa sig
upp með rótum. Margur þóttist því
hafa himin höndum tekið þegar
fyrrverandi Scala-söngvari var tek-
inn til við að kenna suður í Kópa-
vogi. Og umsagnir um tónleika Sin-
fóníuhljómsveitar Íslands í febrúar
1956 virðast staðfesta orð Demetz
um að ágæt samvinna hafi ríkt með
sambýlingunum þremur. Morávek
stjórnaði hljómsveitinni og hafði
útsett aríur úr óperum, óperettum
og dægurlög, sem leikin voru, og
þar sungu Svanhvít og Demetz dú-
ett sem var hápunkur kvöldsins að
sögn Vikars, tónlistargagnrýnanda
Morgunblaðsins.
En ástarþríhyrningurinn leystist
upp fyrr en varði. Svanhvít og
Morávek skildu og hún fluttist úr
landi. Demetz fékk sér leiguhús-
næði vestur á Melum og þangað
flykktust nemendurnir. Þar á með-
al var Sigurveig Hjaltested sem
hafði sungið í Þjóðleikhúskórnum
og komið fram á sýningum í leik-
húsinu en litla tilsögn fengið. ,,Ég
var orðin þriggja barna móðir, bjó
á Vatnsenda og ætlaði ekki að taka
nema einn tíma í viku enda hafði ég
ekki ráð á meiru. Hann sagði hins
vegar að ég yrði að taka þrjá tíma í
viku en þyrfti ekki að borga nema
einn,“ sagði hún þegar ég innti
hana eftir þessum frumbýlingsár-
um Sigurðar Demetz á Íslandi.
„Hann var alveg einstakt ljúf-
menni, skilningsríkur en einnig
kröfuharður og það var mjög mikill
fengur að honum. Hann hélt reglu-
lega nemendatónleika sem nutu
mikilla vinsælda jafnt hjá söngv-
urum, sem fengu langþráð tækifæri
til að koma fram, og áheyrendum,
sem streymdu að. Fram á gamals-
aldur var Demetz fundvís á góðar
raddir, þjálfaði þær af áhuga og
næmi og þegar hann taldi sig ekki
geta kennt fólki meira hvatti hann
það til framhaldsnáms erlendis. Ég
byrjaði hjá honum 1956 og tveimur
árum síðar mælti hann með fram-
haldsnámi í Salzburg, þar sem
Svanhvít hafði dvalist um skeið.
Demetz skrifaði henni og bað hana
að aðstoða mig. Ég bjó hjá henni í
nokkra mánuði, kynntist henni vel
og mat hana mikils. Að sjálfsögðu
barst talið stundum að sambandi
þeirra Demetz og það hafði greini-
lega verið henni mikils virði. Ég
held líka að þráðurinn milli þeirra
hafi aldrei slitnað þótt Demetz gift-
ist annarri konu og ýmsir karl-
menn kæmu inn í líf Svanhvítar.“
Demetz komst hins vegar svo að
orði um viðskilnað þeirra Svanhvít-
ar: „Það var hiti í sambandinu. Ég
hef stundum sagt að Íslendingar
hafi í hjarta sér brennandi hraun
en stór klettur komi í veg fyrir að
það velli fram nema undir áhrifum
áfengis. Þess vegna eru þeir þungir
þangað til þeir hafa fengið sér
nokkur glös. En Svana var öðruvísi
enda komst hún fljótlega að raun
um að hún gæti ekki verið hér
áfram. Hún yrði að fara aftur til
Evrópu. Um þetta rifumst við oft.
Hún vildi fara. Ég vildi vera, a.m.k.
eitthvað lengur. Og svo fór hún.
Árangurinn af sambandi okkar
kom vel í ljós nokkru áður á söng-
skemmtun sem hún hélt í Gamla
bíói árið 1956. Hún tókst vel og
undirtektir voru góðar. Mér hafði
tekist að beina henni að verkefna-
vali sem átti vel við hana og
kannski vakið áhuga hennar á
söngkennslu, en það varð hennar
ævistarf, og sem söngkennari naut
hún sín fullkomlega.
Þótt leiðir skildi héldum við vin-
áttunni áfram. Þó að hún ætti í
ýmsum samböndum síðar á ævinni
var ég alltaf númer eitt hjá henni.
Ástæðan er sú að ég hef ævinlega
skilið tilfinningar kvenna og komið
fram við þær af virðingu. Það
kunni Svana að meta. Og hún bar
alltaf hring sem ég gaf henni á
meðan samband okkar stóð sem
hæst. Hann var með hvalbeini,
keyptur hjá gullsmið í Hafnarfirði.
Sjálfsagt hefur hún átt dýrari
skartgripi en þessi hringur fylgdi
henni í gröfina.“
Íslenskur ríkisborgari
Austurríski Scala-söngvarinn,
Vincenzo, varð íslenskur ríkisborg-
ari og tók sér þá nafnið Sigurður
en merking beggja nafnanna er
Morgunblaðið/Kristinn
Af Scala inn í
íslenska rigningu
Austurríski óperusöngvarinn
Sigurður Demetz Fransson
þótti efnilegur söngvari á
unga aldri. Fyrst kom þó
heimsstyrjöldin í veg fyrir að
hann gæti nýtt hæfileika sína
og síðar berklaveikin áður en
hann komst að hjá
Scala-óperunni í Mílanó.
Guðrún Egilson ræðir við
Sigurð um flutninginn til Ís-
lands, söngkennsluna og
konurnar í lífi hans.
„Smám saman fjölgaði nemendunum, flestir urðu þeir vinir mínir og söngtímarnir færðu mér nokkrar tekjur. Áður hafði
ég lítið fengist við söngkennslu en nú sá ég að það starf átti vel við mig. Sjálfstraustið batnaði eftir öll vonbrigðin,“ segir
Sigurður Demetz sem fyrir tæpri hálfri öld flutti til Íslands og hóf að kenna söng.