Morgunblaðið - 23.03.2003, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 23. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HUGTAKIÐ lúx-usvandamál öðl-aðist nýja dýpt núí vikunni þegar
fólkið í Hollywood velti
áhyggjufullum vöngum yfir
því hvað það ætti nú eig-
inlega að gera í sambandi við
Óskarsverðlaunaafhend-
inguna. Eins og fram hefur
komið var löngu ákveðið að
Óskarsverðlaunin skyldu af-
hent í dag (sunnudaginn 23.
mars) með tilheyrandi dem-
antsskreyttu tilstandi og
fjaðrafoki, en eitthvað tók
brúnin að þyngjast á að-
standendum hátíðarinnar nú
í vikunni þegar ljóst varð að
þennan dag yrði stríð að öll-
um líkindum nýhafið í Írak.
Skipuleggjendur hátíð-
arinnar brugðust við fréttum
af yfirvofandi stríði með því
að tilkynna að hátíðin yrði
engu að síður haldin. Og þeir
sem sækja hátíðina fóru
strax að velta því fyrir sér
hvernig réttast væri að bera
sig að miðað við aðstæður og
… í hverju þeir ættu að
vera.
Eins og allir þekkja er
hefð fyrir því að leikkonur
tjaldi öllu til þegar mætt er
á Óskarinn. Minna er ekki
meira þegar hann er annars
vegar og þar gilda lögmál
fágaðs mínimalisma sjaldn-
ast. Nokkurs konar óopinber
keppni ríkir um athyglina og
gefst hún jafnan þeim sem
stíla inn á yfirkeyrðan glæsi-
leika, eða sýna óvenjulega
hugkvæmni og frumleika.
Tískuhönnuðir keppast við
að fá leikkonur sem sýnt er
að muni njóta sérstakrar at-
hygli það árið til að klæðast
sinni hönnun. Flottur kjóll á
flottri leikkonu getur gert
mikið fyrir tískuhönnuði,
sérstaklega þá sem eru að
reyna að skapa sér orðstír,
en einnig fyrir eldri og virt-
ari hönnuði sem vilja sýna að
þeir séu í takt við tímann.
Mikill spenningur ríkir jafn-
an meðal tískuáhugafólks um
,,hver klæðist hverjum“ á
Óskarnum, og kannast
margir við spurninguna sem
jafnan er kastað til leik-
kvennanna á leið þeirra eftir
rauða dreglinum; ,,Í hverjum
ertu?“
Í vikunni bárust fréttir af
því að leikkonur væru upp til
hópa að koma sér upp ,,vara-
dressi“ fyrir Óskarinn, það
er að segja lágstemmdum
klæðnaði til að eiga til vara
ef stríð yrði skollið á með
fullum þunga. Látlausar
svartar draktir og lítið áber-
andi skartgripir munu vera
það sem helst fyllir varafata-
bekkinn. Flestar leikkonur
munu taka ákvörðun um
klæðnað samdægurs og þá í
samræmi við þá línu sem
skipuleggjendur hátíð-
arinnar leggja varðandi um-
gjörð hennar. Stílistar í
Hollywood hafa greint frá
því að stjörnurnar vilji ekki
virðast of léttúðugar þegar
ástandið í heiminum er eins
alvarlegt og raun ber vitni.
Philip Bloth, einn af þekkt-
ust stílistunum í Hollywood,
sagði í samtali við New York
Times að þó að sumir af
skjólstæðingum hans vilji í
lengstu lög reyna að halda
sig við síðkjólana sína komi
þeir samt til móts við að-
stæður með því að slaka á í
demöntunum; ,,dropalaga
eyrnalokkar í stað áberandi
hálsfesta,“ eins og Bloth
kemst að orði.
Eftir atburði síðustu viku
greindu forsvarsmenn frá
því að hátíðin yrði með lát-
lausara móti með tilliti til að-
stæðna. Göngu stjarnanna
eftir ,,rauða dreglinum“, þar
sem aðdáendur geta barið þá
augum og ljósmyndarar
myndað þá í bak og fyrir,
yrði til dæmis aflýst og þess
í stað gengju gestirnir bak-
dyramegin inn í Kodak-
höllina.
Óskarsverðlaunahátíðin
var fyrst haldin árið 1928 og
hefur henni þrisvar sinnum
verið frestað um fáeina daga
vegna utanaðkomandi at-
burða; 1981 þegar Ronald
Reagan var skotinn, 1968
vegna morðsins á Martin
Luther King og 1938 vegna
flóða í Los Angeles. Ósk-
arinn var haldinn öll þau ár
sem seinni heimsstyrjöldin
stóð yfir þó svo að hátíðin
hafi vísvitandi verið ,,lág-
stemmdari“ vegna stöðu
mála í heiminum. Þá var
Emmy-verðlaunahátíðinni
(,,sjónvarps-Óskarnum“)
frestað tvisvar árið 2001,
fyrst vegna árásanna 11.
september og svo vegna loft-
árása Bandaríkjanna í Afg-
anistan. Þegar hún var loks
haldin var mælst til þess að
stjörnurnar klæddust svörtu
sem þær og velflestar gerðu.
Samt tókst fjölmiðlum að
gera sér mat úr klæðnaði
leikkvenna og þá til dæmis á
þeim nótum hvort að svarti
kjóllinn hennar Kim Cattrall
hefði virkilega getað talist
látlaus eins fleginn og hann
var. Og víst er að á Ósk-
arnum í ár munu fjölmiðlar
einnig finna allar mögulegar
leiðir til að spá, spekúlera og
lesa í klæðnað stjarnanna,
hvernig sem þær leysa
þrautina fyrir framan fata-
skápinn í dag.
Finnski leikstjórinn Aki
Kaurismäki (mynd hans er
tilnefnd sem besta erlenda
myndin) þarf samt ekki að
spá mikið í klæðnaðinn fyrir
kvöldið því hann hefur af-
boðað komu sína í mótmæla-
skyni við stríðsreksturinn í
Írak. Aðrir leikstjórar og
leikarar sem tilnefndir eru
hafa sagt að þeir ætli sér að
lýsa andstöðu sinni við stríð-
ið í þakkarávarpi sínu. Gil
Cates, framkvæmdastjóri
hátíðarinnar, sagðist, í sam-
tali við San Francisco Cron-
icle, vilja að gefnu tilefni
taka fram að verðlauna-
höfum væri frjálst að nota að
eigin vild þær 45 sekúndur
sem þeir hafa til umráða til
að þakka fyrir sig. Hins veg-
ar yrði hann reiður ef þeir
sem afhenda verðlaun færu
út fyrir ,,handritið“. Eins
sagðist hann vonast til þess
að verðlaunahafar ,,héldu sig
við efnið – verðlaunin sjálf“.
Meðal þeirra sem víst er
að munu ekki fara að óskum
Cates er breski leikstjórinn
Stephen Daldry (kvikmynd
hans The Hours er tilnefnd
til níu verðlauna), sem sagði
í samtali við Telegraph að
fengi hann orðið myndi hann
hiklaust gagnrýna ,,ólög-
mæta innrás Bandaríkjanna
og Bretlands inn í Írak“.
Aðrir sem fréttastofa BBC
býst við að geri hið sama eru
Bono söngvari U2 og
spænski leikstjórinn Pedro
Almadovar.
Þá hefur Nicole Kidman,
sem tilnefnd er fyrir leik í
aðalhlutverki, látið í ljós efa-
semdir um hvort viðeigandi
sé að mæta á Óskarinn undir
þessum kringumstæðum og
það sama gildir um Daniel
Day-Lewis sem einnig er til-
nefndur fyrir leik í aðal-
hlutverki. New York Times
hefur eftir Day-Lewis að það
verði erfitt að gera þetta vel.
Það verði virkilega ósmekk-
legt að spranga brosandi
fyrir framan myndavélarnar
um leið og fjöldi fólks sé að
falla á vígvellinum annars
staðar í heiminum. Og þá
hlýtur að gilda einu í ,,hverj-
um“ maður er.
Morgunblaðið/Jóra
Ó, stríð? Í hverju
á ég að vera?
Birna Anna
á sunnudegi
bab@mbl.is
S
TRÍÐIÐ er byrjað og fjölmiðlar
eru á staðnum að flytja heims-
byggðinni fréttir af gangi mála.
Að vanda fer mikið fyrir upp-
slætti ljósvakamiðlanna, stóru
fréttastofurnar senda frá sér
hvað er nýjast í stöðunni, og
svo eru aðrir fréttamenn á ferli, eins og
ljósmyndararnir sem reyna að skrá gang
mála með myndafrásögnum. Þær myndir
eru bæði af hermönnum og fórnarlömbum.
En getur það verið rétt, sem sagt var við
mig um daginn, að fólk sé búið að fá nóg af
því að sjá ljósmyndir af þjáningum annarra?
Á liðnum áratugum hafa viss markaðsöfl
vissulega keppst við að útliloka sannleika
dagslegs lífs í fjölmiðlum; sannleikann um
raunverulegar að-
stæður manna í
heiminum. Þess í
stað á allt að snú-
ast um tilbúnar
gervistjörnur sem
standa ekki fyrir
neitt nema yfir-
borðið og hæfileika markaðsmannanna
sjálfra. Fjölmiðlamenn, sem margir hverjir
eru knúnir áfram af sannfæringunni um að
fólk eigi að þekkja heiminn eins og hann er,
hafa oft verið gerðir grunsamlegir af þess-
um markaðsöflum sem vilja stjórna hvað er
sýnt á prenti.
Gagnrýnandinn og rithöfundurinn Susan
Sontag sendi árið 1977 frá sér bókina On
Photography, bók sem hefur síðan orðið að
einskonar stoðriti um ljósmyndarýni í sam-
tímanum. Sontag dæmdi þar meðal annars
hart „fótó-journalista“, fólk sem oft er knúið
áfram af slíkri sannleiksleit.
Í nýrri bók sinni, Regarding the Pain of
Others, endurskoðar Sontag margar þeirra
skoðana sem hún setti fram í On Photo-
graphy. Í eldri bókinni má segja að hún hafi
borið ljósmyndina þungum sökum, en hún
sagði hana meðal annars takmarka „upp-
lifun við leit að hinu myndræna, með því að
breyta reynslunni í mynd, í minjagrip“.
Og hún bætti við: „Því þótt ljósmyndavél-
in sé skoðunarstöð, þá er athöfnin sem felst
í ljósmynduninni annað og meira en hlutlaus
skoðun. Hún á það sammerkt með kynferð-
islegri gægjuþörf að hvetja til þess, leynt
eða ljóst, að það sem er að gerast haldi
áfram að gerast. Að taka ljósmynd er að
hafa áhuga á hlutunum eins og þeir eru í
óbreyttu ástandi (að minnsta kosti þann
tíma sem það tekur að ná „góðri mynd“), að
taka afstöðu með öllu því sem gerir við-
fangið áhugavert, þess virði að taka af því
mynd – og þar með talið, ef áhuginn beinist
að því, þjáningum eða ógæfu annarra.“
Sjónarhorn Regarding the Pain of Others beinist að því hvernig viðhorfum á ljósmyndir af hörmungumog siðferðilegum spurningum sem
vakna við áhorfið. Sontag hrekur þar ýmist
eða undirbyggir hugmyndir sem hún varp-
aði fram í On Photography. Þar sagði hún
„myndir deyfa“, að ljósmyndir af þjáningu
gætu spillt „samviskunni og hæfileikanum
til að sýna samúð“ með því að láta hræði-
lega atburði sýnast óraunverulega: „Þegar
fyrstu myndirnar birtust frá útrýming-
arbúðum nasista var ekkert margtuggið við
þær myndir. En nú, eftir þrjátíu ár, höfum
við hugsanlega fengið nóg. Síðustu áratug-
ina hefur „meðvituð“ ljósmyndun gert að
minnsta kosti jafn mikið til að drepa sam-
viskuna og til að vekja hana.“
Þetta eru óneitanlega sterk orð, en í nýju
bókinni segist Sontag „ekki vera svo viss“
um að „ljósmyndir hafi deyfandi áhrif“. Hún
bætir síðan við: „Meðan yfir okkur er hellt
myndum sem í eina tíð létu okkur bregða og
fylltu okkur vandlætingu, þá erum við að
glata hæfileikanum til að bregðast við. Það
er gengið svo nærri samkenndinni að hún er
orðin dofin … En um hvað er í raun verið að
biðja? Að myndum af mannfalli verði fækk-
að, niður í kannski eina á viku? … Engin
verndunarnefnd mun skammta hrylling til
að viðhalda þeim hæfileika að við getum lát-
ið okkur bregða. Og hryllingurinn sjálfur
mun ekki minnka.“
Í On Photography var Sontag dómhörð í
garð ljósmyndara sem fara inn á átakasvæði
og vilja sýna fólki hvað í raun á sér stað.
Hún kallaði þá „stríðsferðalanga“ og
„gægjukalla“, sem kysu frekar að skrá en
blanda sér í atburðina sem þeir yrðu vitni
að. Hún sagði meira að segja að þeir sem
horfðu á slíkar myndir væru áhorfendur
sem hefðu afmennskað samband sitt við
heiminn. „Sú tilfinning að maður sé fjarri
hörmungum örvar áhugann á að horfa á
sársaukafullar myndir, og það að horfa á
þær styrkir þá tilfinningu að maður sé laus
við þetta.“
Í Regarding the Pain of Others kveður
við nokkuð annan tón. Þar segir Sontag að í
umsátrinu um Sarajevo „var leitin að góðri
sögu ekki eina ástæðan fyrir ákafa og hug-
rekki „fótó-journalistanna““ sem fylgdust
með atburðunum, og að auki vildi „fólkið í
Sarajevo láta þjáningar sínar vera skráðar í
ljósmyndum: fórnarlömb vilja láta sýna
hvernig þau hafa þjáðst“.
Og um þá sem horfa á ljósmyndir afhryllingsverkum skrifar hún:„Látum myndirnar af hryll-ingnum ásækja okkur. Þótt þær
séu bara táknmyndir og geti á engan hátt
útskýrt annað en brot af þeim sannleika
sem þær vísa til er tilgangur þeirra samt af-
ar mikilvægur. Myndirnar segja: Þetta geta
mennirnir gert – þeir geta boðist til að gera
það, af ástríðu, af sannfæringu. Gleymum
því ekki.“
Loks segir hún: „Það er ekki … hægt að
ætlast til þess af ljósmyndinni að hún bæti
fávisku okkar um söguna og ástæður þján-
ingarinnar sem hún velur og rammar inn.
Slíkar myndir geta ekki verið annað en boð
til okkar um að veita athygli, að endur-
skoða, að læra, að velta fyrir okkur ástæð-
unum fyrir þjáningum fjöldans af hálfu
þeirra sem hafa völdin.“
Ljósmyndin skiptir máli. Hún segir sögu
og henni ber að segja söguna ef í henni felst
vitnisburður um misrétti og neyð. Á síðustu
árum hefur nokkuð farið fyrir umræðu
fræðimanna um raunverulegan áhrifamátt
ljósmynda af slíkum aðstæðum. Oft hefur
orðræðan verið undirbyggð með hug-
myndum Susan Sontag í On Photography;
sagt að samtíminn horfi sljóum augum á
raunveruleikann, að sannleikurinn hreyfi
ekki við fólki.
Og staðreyndin er sú að smám saman
hafa markaðs- og ímyndarfræðingar verið
að ýta sönnum heimildaljósmyndum út úr
prentmiðlum heimsins, segja þetta efni sem
geti ekki staðið með auglýsingum, þetta sé
ekki það sem fólk vill sjá. Þetta er þróun
sem hefur tröllriðið vestrænum tímaritum
síðasta áratuginn, og teygt sig einnig inn í
dagblöðin.
Vitaskuld er það skylda fjölmiðlannaað sýna heiminn í sinni sönnustumynd, og þar er myndafrásögninafar sterkt frásagnarform. Engu
að síður er staðreyndin sú að um allan heim
eru afar hæfileikaríkir og ástríðufullir ljós-
myndarar uppteknir við að setja saman
sannar frásagnir sem skipta máli – en fást
ekki birtar og fólk sér þær þar af leiðandi
aldri. Þorri þess sem boðið er upp á í tíma-
ritum samtímans er hraðsoðnar upphrópanir
án bakgrunnsupplýsinga – og svo þetta
endalausa flæði mynda úr gerviheimi Séð og
heyrt-væðingarinnar.
Kann að vera að Sontag hafi rétt fyrir sér
að einhverju leyti? Að fólk sé orðið dofið
andlega, fólk hafi séð of mikið og hreinlega
vilji ekki sjá raunveruleikann? Eða getur
verið að fólk sjái of lítið af sannleikanum,
hann sé alltaf falinn bakvið tilbúið yfirborð
gerviheimsins? Meðan stríðin geisa, heilu
þjóðirnar þjást og börnum er búinn heimur
sem merktur er skelfingunni vilji fólk bara
halda áfram að snúa sér undan og láta sem
ekkert sé? Þá held ég að það sé fjölmiðlanna
að taka sig á, rífa umbúðirnar burtu og taka
ábyrgð sína og uppeldishlutverk alvarlega.
Þeirra er að halda staðreyndum að fólki og
fræða það um raunveruleikann í þessum
heimi sem við lifum öll í saman.
Stríðið í ljósmyndum
AP/Margaret Bourke-White
Í On Photography sagði Susan Sontag að ljós-
myndir af þjáningu gætu spillt hæfileikanum til
að sýna samúð, með því að láta hræðilega at-
burði sýnast óraunverulega. Myndin er tekin í út-
rýmingarbúðunum í Buchenwald í apríl 1945.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is