Morgunblaðið - 13.08.2003, Blaðsíða 22

SPÁLÍKAN ÞORSKSTOFNS
22 MIÐVIKUDAGUR 13. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
ORSKURINN hefur
mikil áhrif á lífsafkomu
Íslendinga, og því er
þýðingarmikið að veiðin
sé stunduð af skynsam-
legu viti. Páll Bergþórsson hefur und-
anfarin ár hannað nýtt spálíkan af
þorskstofni, þar sem tekið er tillit til
margra þátta. Fram kemur hjá hon-
um staðfesting á því áliti Hafrann-
sóknastofnunar að hagstæðasta veiði-
álag eða sókn í veiðistofninn sé um
25%. Hann telur að ef þeirri reglu
hefði verið fylgt stefndi aflinn nú í 400
þúsund tonn á ári, en vegna kröfu-
hörku sjómanna og stjórnvalda um
aukna veiði sé hann orðinn helmingi
minni. Svo gersamlega hefur mistek-
ist að byggja upp stofninn með kvóta-
setningu. Blaðamaður ræddi við Pál
um athuganir hans og bað hann að
gera grein fyrir spálíkaninu og að-
draganda þess að hann setur það
fram.
Árlegar spár Páls
Páll hefur mjög fengist við að rann-
saka áhrif veðurfars á náttúruna,
dauða og lifandi. Hann hefur til dæm-
is kannað samband hitafars, gras-
sprettu, búfjárfjölda og fólksfjölda.
Fyrr á tímum var augljóst samband
þar á milli: þjóðinni fjölgaði eða fækk-
aði eftir lífsskilyrðum búfénaðar í
landinu. Þetta samhengi stenst auð-
vitað ekki lengur, en góður heyfengur
hefur þó hingað til talist ákjósanleg-
ur. „Ég geri árlega spá um gras-
sprettu sumarsins,“ segir Páll og hún
byggist á vetrarhitanum. Síðasti vet-
ur var sá hlýjasti sem komið hefur
síðan mælingar hófust og því var
hægt í byrjun maí að spá mikilli sum-
argrósku. Og það er heldur betur að
rætast með gífurlegum trjágróðri og
mesta heyfeng í sögu Íslands, reynd-
ar meiri en bændur kæra sig um.“
Páll hefur einnig gert árlega hafís-
spá sl. 30 ár með því að kanna hitann
norður í höfum. „Einkenni þess hita
koma fram í hitamælingum á Jan
Mayen, og hann er um hálft ár að
streyma hingað,“ segir Páll, en ef
kuldinn er mikill þar að haustinu
megi búast við hafís um vorið. „Síð-
ustu ár hef ég verið að teygja mig
lengra í loftslagsspám, því að mikil
sunnanátt milli Íslands og Noregs
fleytir hlýjum sjó norður í Dumbshaf
og tryggir okkur margra ára hlýindi
og jafnvel um allt norðurhvel.“
„Í framhaldi af þessu tengi ég ár-
ferðið við fiskaflann. Forsendan er sú
að hlýr sjór bætir lífsskilyrðin með
því að örva plöntulíf og dýrasvif í
sjónum.“
Tölfræðilegar aðferðir
Páll ákvað fyrir áratug eða svo að
öðlast nasasjón af fiskifræði til að
geta unnið betur að rannsóknum á
þáttum sem stjórna lífsskilyrðum
þorsksins. Hann sótti fyrirlestra hjá
Hafrannsóknastofnun og hefur átt
góða samvinnu við Hafró.
Síðustu áratugi hafa orðið ískyggi-
leg umskipti í þorskveiðum á Íslandi;
veiðistofninn hefur minnkað um
helming og afli eftir því. Flestir sem
til þekkja viðurkenna að mikil ofveiði
hafi átt sér stað. Aðrir hafa ekki fallist
á það og haldið því fram að óhætt sé
og jafnvel nauðsynlegt að herða sókn-
ina í þorskinn. Páll segir að til að
skera úr um þetta deilumál sé reyn-
andi að beita tölfræðilegum aðferðum
meira en gert hefur verið, einkum til
að spá lengra fram í tímann. Fimmtíu
ára skýrslur geri mögulegt að mynda
líkingar til að tengja saman alla
helstu þætti sem skipta máli, veiði-
stofninn, hrygningarstofninn, nýlið-
unina og aflann og spá fimm ára með-
altölum þeirra langt fram í tímann, ef
ákveðið er hver sóknin verði sem
hundraðshluti af veiðistofni og með
tilliti til loftslagsbreytinga. Það eru
einkum þrjár líkingar sem Páll notar,
en eðli þeirra er lýst í línuritum með
greininni.
Helstu áhrifaþættir
skilgreindir
Nýliðun sem er talin í milljónum
fiska við þriggja ára aldur má finna
eftir stærð hrygningarstofns og lofts-
lagi á sama tíma, en því er lýst með
meðalhita í Stykkishólmi.
Þegar nýliðun síðustu ára er þekkt
má spá hvernig hún breytist í fimm
ára meðaltal veiðistofns á um það bil 6
árum, því að uppistaðan í veiðistofni
er oftast 5–7 ára fiskur. En þá verður
líka að taka tillit til þess hvað sóknin í
veiðistofninn er mikil. Út frá veiði-
stofni og sókn í hann má svo finna
aflann. Þessari líkingu er hægt að
beita á hverju ári og meta þannig
hver kvótinn skuli vera næstu 5 ár eða
svo.
Þegar veiðistofn er fundinn má
halda áfram og spá hver hrygningar-
stofninn verði eftir svo sem fjögur ár
til viðbótar, því að uppistaðan í hrygn-
ingarstofni er 9–11 ára fiskur, fjórum
árum eldri en í veiðistofni. En þá þarf
líka að taka tillit til sóknarinnar sem
getur rýrt hrygningarstofninn mjög
meðan hann er að verða til úr veiði-
stofni. Og út frá hrygningarstofni og
loftslagi má svo finna nýliðunina og
hefja hringrásina á ný.
Svona má rekja sig áfram og finna
árleg keðjubundin 5 ára meðaltöl
allra þessara þátta eins lengi og lík-
ingarnar gefa trúverðuga niðurstöðu.
Augljós áhrif veðurfars
Eins og línuritin sýna eru þessar
líkingar ótrúlega áreiðanlegar, því að
fylgni spárinnar við það sem reyndin
varð síðustu 40 ár er á bilinu 0,89–
0,98. Þennan árangur segir Páll að
megi þakka að verulegu leyti því að
tekið er tillit til loftslags og í öðru lagi
nýrri skilgreiningu hrygningarstofns
sem hann setti fram í Morgunblaðinu
3. nóvember 1993.
Um áhrif loftslagsins byggir Páll
athugun sína meðal annars á
skýrslum Hafrannsóknastofnunar sl.
50 ár um nytjastofna og aflahorfur,
einnig á riti Jóns Jónssonar fiskifræð-
ings um útgerð og aflabrögð 1300–
1900 (útg. 1994, Hafrannsóknir 48.
hefti). Jón ber þar saman hluti á vetr-
arvertíð 1600–1870 og hita á sama
tíma, en hann er byggður að nokkru á
hitamælingum og þar áður á mati
Páls á hitanum eftir hafís við landið.
Nánast allar lægðir og hæðir aflans
og hitans á línuritinu í bókinni fara
saman. Á 20. öld urðu svo mikil um-
skipti í hitafari og afla með hafís-
árunum 1965–1971, það kólnaði og
aflinn minnkaði.
Hrygningarstofninn
skilgreindur
Niðurstaðan er, að mati Páls, að
fyrir hverja hitagráðu verður um 120
þúsund tonna aflabreyting með hóf-
legri sókn.
„Á hlýindaskeiðinu 1925–65 með
4,2 stiga hita gat aflinn því verið um
420 þúsund tonn með hóflegri sókn,
en í kuldanum eftir hafísárin var hann
að jafnaði 340 þúsund tonn. Ofveiðin
hefur hins vegar minnkað aflann
smám saman í 200 þúsund tonn. En
með því að halda sig strangt við sókn-
Endurreisn þorsk
„Það eru góðir mögu-
leikar, ef menn stefna
loks að 25% nýtingu
stofnsins, því að gera
má ráð fyrir að loftslag
verði hlýtt næstu 5–10
árin,“ segir Páll Berg-
þórsson í samtali við
Gunnar Hersvein. Páll
hefur hannað nýtt spá-
líkan af þorskstofni sem
varpar skýru ljósi á skil-
yrðin til að endurreisa
þorskstofninn á
Íslandsmiðum.
PÁLL Bergþórsson er fæddur í Fljótstungu í
Hvítársíðu 13. ágúst 1923 og er því áttræður í
dag. Hann stundaði nám við Héraðsskólann í
Reykholti og Menntaskólann í Reykjavík, en það-
an varð hann stúdent 1944.
Páll var tvo vetur við verkfræðinám í verk-
fræðideild Háskóla Íslands og eftir það tvo vetur
í Stokkhólmi við veðurfræðinám og lauk þaðan
prófi 1949. Hann var veðurfræðingur við Veður-
stofu Íslands frá 1949, deildarstjóri veður-
fræðideildar frá 1982 og veðurstofustjóri 1989 til
ársloka 1993. Páll var við framhaldsnám og
rannsóknir í veðurfræði við Stokkhólmsháskóla
1953–1955 og síðar í Noregi og Englandi. Veð-
urfregnir í sjónvarpi flutti hann í 23 ár. Rann-
sóknir hefur hann stundað á tölvugreiningu veð-
urkorta, hafísspám, vexti og hopi skriðjökla,
loftlagssögu Íslands og samhengi loftslags við
landbúnað og fiskveiðar. Hann kenndi um árabil
hans Þórhildar Hansdóttur Biering frá Húsavík.
Páll og Hulda eiga þrjú börn: Baldur tölvu-
fræðingur í Reykjavík, fæddur 4. júlí 1951. Krist-
ín hjúkrunarfræðingur, fædd 14. nóvember 1952.
Bergþór óperusöngvari, fæddur 22. október
1957.
Foreldrar Páls voru Bergþór Jónsson bóndi í
Fljótstungu og kona hans Kristín Pálsdóttir.
Bergþór var sonur Jóns Pálssonar bónda á sama
stað. Jón var sonur Páls Jónssonar smiðs og konu
hans Guðrúnar Bjarnadóttur, en faðir Páls Jóns-
sonar var Jón Auðunsson, ættfaðir margra Borg-
firðinga og langalangafi Magnúsar Ásgeirssonar
skálds og Leifs Ásgeirssonar prófessors. Guðrún
Pétursdóttir, móðir Bergþórs, var frá Ánanaust-
um í Reykjavík, dóttir Péturs Ólafs Gíslasonar
tómthúsmanns og bæjarfulltrúa, og fyrri konu
hans Vigdísar Ásmundsdóttur.
Páll Bergþórsson átti sex systkini.
veðurfræði við jarðfræðiskor Háskóla Íslands.
Páll er höfundur bókanna Loftin blá, Flugveður-
fræði, Sólskin á Íslandi og Veðrið. Bók hans Vín-
landsgátan fjallar um fund Ameríku og land-
könnunarferðir og hefur einnig komið út á
ensku. Hann hefur flutt mörg erindi í útvarp og
skrifað fjölda greina um veðurfræði og fleira, í
bækur, tímarit og blöð.
Fjölskylda og ætt
Páll Bergþórsson kvæntist 5. ágúst 1950 Huldu
Baldursdóttur læknaritara og veðurstofuritara,
fæddri 12. júní 1923. Hulda er dóttir Baldurs
Guðmundssonar bónda á Þúfnavöllum, og síðar
þingvarðar, og Júlíönu Björnsdóttur. Baldur var
sonur Guðmundar Guðmundssonar bónda á
Þúfnavöllum, og konu hans Guðnýjar
Loftsdóttur. Júlíana var dóttir Björns Arnþórs-
sonar bónda á Hrísum í Svarfaðardal og konu
Morgunblaðið/Árni Sæberg
’ Ofveiðin hefur hins vegar minnkað aflannsmám saman í 200 þúsund tonn. En með því
að halda sig strangt við sóknina 25%, og þar
sem loftslagið hefur nú hlýnað í 4 stig, ætti
að mega auka aflann í 400 þúsund tonn á
svo sem 15 árum. ‘
Páll Bergþórsson