Morgunblaðið - 01.02.2004, Síða 24

24 SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
H
eimsmynd okk-
ar daga hefur
tekið stórtæk-
um breytingum
frá lokum
kalda stríðsins.
Ein afleiðing
þessara breyt-
inga er sú að norðurslóðum er aukinn
gaumur gefinn í alþjóðasamstarfi og
íslenskum utanríkismálum hefur
bæst ný vídd. Margir hafa haft þá
mynd af norðurskautssvæðinu að það
sé öðru fremur harðbýll og myrkv-
aður sífreri. En hvað er það sem skýr-
ir hinn aukna áhuga á málefnum
svæðisins, hverjir eru hagsmunaaðil-
arnir og hvaða máli skiptir svæðið
heiminn í heild sinni?
Í byrjun er e.t.v. við hæfi að af-
marka svæðið. Fljótt kemur í ljós að
það er ekki eins einfalt og menn
kunna að kjósa. Enginn samningur,
sem nýtur alþjóðlegrar viðurkenning-
ar, liggur fyrir um hugtakið „norður-
skautssvæðið“ og því er ekki til nein
ein skilgreining á því hvar landfræði-
leg mörk þess liggja. Af þessum sök-
um er norðurskautssvæðið skilgreint
með ýmsum hætti með tilliti til fjar-
lægðar frá miðbaug í gráðum talið,
lofthita, hafstrauma eða vaxtarmarka
jarðargróðurs. Með öðrum orðum
ræður það fyrirbæri, sem athygli er
beint að hverju sinni, skilgreiningu
þess landsvæðis sem um ræðir.
Jafnvel þótt norðurskautssvæðið
yrði afmarkað í eitt skipti fyrir öll
kynni það ekki að segja til um hverjir
eiga hagsmuna að gæta þar. Þrátt
fyrir að norðurskautssvæðið sé aug-
ljóslega samfelld heimskautalandar-
eign, sem nær yfir meira en einn
sjötta landmassa jarðar, erum við í
vaxandi mæli að átta okkur á hvernig
það tengist öðrum svæðum heimsins
að því er jurta- og dýralíf, vistfræði og
atvinnulíf varðar. Að vissu marki á öll
heimsbyggðin hagsmuna að gæta á
norðurskautssvæðinu.
Hvað er Norðurskautsráðið?
Greiðasta leiðin til að afmarka við-
fangsefnið er að benda á beina hags-
munaaðila á norðurskautssvæðinu,
lönd og samtök sem tengjast Norð-
urskautsráðinu, þar sem Ísland gegn-
ir nú formennsku til tveggja ára. Um
er að ræða aðildarríkin átta, það er
ríkin tvö í Norður-Ameríku, Norður-
löndin og Rússland, og sex samtök
þjóðarbrota sem eiga uppruna sinn á
svæðinu og eru þátttakendur í starfi
ráðsins til frambúðar í fullu samráði
við stjórnvöld. Fimm ríki, sem eiga
ekki landsvæði á norðurskautssvæð-
inu, alþjóðastofnanir og félagasamtök
eiga tuttugu og fimm áheyrnarfull-
trúa sem sækja fundi Norðurskauts-
ráðsins þar sem þeim gefst kostur á
að taka þátt í umræðum.
Alþjóðlegt samstarf á norður-
skautssvæðinu hófst ekki með til-
komu Norðurskautsráðsins. Sem
dæmi má nefna að þegar 129 manna
úr hinum örlagaríka Franklin-leið-
angri var saknað á norðurskauts-
svæðinu árið 1848 stóðu nokkur lönd
fyrir umfangsmesta leitar- og björg-
unarleiðangri sem sögur fóru af á
þeim tíma. Frá árinu 1882 hafa vís-
indamenn, alls staðar að úr heimin-
um, unnið saman og skipst á upplýs-
ingum á þeim þremur heimskauta-
árum sem skipulögð hafa verið á
alþjóðavettvangi síðan þá. Unnið er
að undirbúningi fjórða heimskauta-
ársins á tímabilinu 2007–2008.
Með stofnun Norðurskautsráðsins
árið 1996 varð markvissara samstarf
stjórnvalda á svæðinu umhverfis
norðurskautið samt sem áður að
veruleika, en ráðið er fyrsti og eini
samstarfsvettvangur þar sem fjallað
er um sameiginleg málefni af um-
hverfis-, efnahags- eða félagslegum
toga. Með tilkomu Norðurskauts-
ráðsins hefur norðrið eignast sérstak-
an málsvara innan samfélags þjóð-
anna, nú þegar umræður um
sjálfbæra þróun standa sem hæst um
heim allan.
„Hví menn fara þangað
í svo mikinn lífsháska“
Eina fyrstu lýsingu á verkaskrám
hagsmunaaðila á norðurskautssvæð-
inu, sem vitað er um, er að finna í
Konungsskuggsjá frá því um 1250.
Þrjár ástæður eru fyrir því, að sögn
höfundar, „hví menn fara þangað í svo
mikinn lífsháska“; ein er framavon,
önnur þekkingarþorsti og sú þriðja
ágóðavon. Svo virðist sem landkönn-
un hafi verið drifin öllum þremur
áhugahvötum um aldir, einnig áköf
leit að norðvestursiglingaleiðinni sem
hlaut svo bráð endalok 1848. Árang-
urslausar tilraunir til þess að finna
þátttakendur í Franklin-leiðangrin-
um, eða norðvestursiglingaleiðina
sjálfa, virðast, til allrar óhamingju,
hafa mótað hugmyndir manna um
norðurskautssvæðið á ofanverðri
nítjándu öld. Þar ríkti kuldi og þar var
auðn og andi guðs var þar víðs fjarri.
Höfundur nokkur, sem hjarði harðan
vetur þar, ritaði jafnvel í dagbók sína
að hann sæi sjálfan sig og áhöfn sína
ferðast á sleðum yfir auðnina líkt og
fallnir englar í Paradísarmissi Milt-
ons.
Þessi ófagra mynd af norður-
skautssvæðinu stóð því sem næst
óhögguð uns höfundar, eins og Vest-
ur-Íslendingurinn Vilhjálmur Stef-
ánsson, gerðu tilraun til þess að
breyta henni. Með ritverkum eins og
The Friendly Arctic og Northward
Course of Empire dró Vilhjálmur upp
mynd af geðfelldara og þægilegra
norðurskautssvæði sem mannsand-
inn gæti sigrast á, tileinkuðu menn
sér vísdóm frumbyggja svæðisins. Því
er ver og miður að tilkoma kalda
stríðsins kom í veg fyrir að unnt yrði
að leysa úr læðingi aðdráttarafl norð-
urskautssvæðisins á þeim tíma er sýn
Vilhjálms Stefánssonar og annarra
var að ryðja sér til rúms.
Nú á dögum erum við að byrja að
átta okkur á þeim gullnu tækifærum
sem norðurskautssvæðið býr yfir.
Norðurskautssvæðið birtist okkur
sem þýðingarmikið svæði fyrir heims-
byggðina alla. Þar er að finna olíu,
gas, jarðefnaauðlindir og ferskvatn í
gríðarlegu magni. Þar eð mestmegnis
er um hafsvæði að ræða eru þar sum
bestu fiskimið heimshafanna. Í Norð-
uríshafi, hafinu við Labradorskaga og
Grænlandshafi eru djúpsjávar-
straumar heimshafanna knúnir
áfram. Norðurskautssvæðið er vist-
kerfi sem vert er að vernda og þar eru
upptök líffræðilegs fjölbreytileika.
Heimkynni manna um þúsundir ára
er svæðið enn fremur vettvangur líf-
vænlegra menningarsamfélaga þjóða
og frumbyggjahópa þar sem fjölmörg
og ólík tungumál eru töluð. Síðast en
ekki síst hillir nú loks, sakir hnatt-
rænnar hlýnunar, undir það að meg-
inmarkmiði landkönnuða fortíðar
verði náð, að finna sjóleið umhverfis
norðurskautið sem fæli hvort tveggja
í sér norðvestur- og norðaustursigl-
ingaleiðina. Verði opnun norður-
skautssiglingaleiða að veruleika
kynni það að umbylta sjóflutningum í
heiminum.
Með slík auðæfi í augsýn, hvað ger-
Útvörður hins
alþjóðlega samfélags
Ísland gegnir nú forystu í
Norðurskautsráðinu, en
ráðið er fyrsti og eini sam-
starfsvettvangurinn þar sem
fjallað er um sameiginleg
málefni Norðurskautssvæð-
isins af umhverfis-, efna-
hags- eða félagslegum toga.
Gunnar Pálsson sendiherra
skrifar um aukna þýðingu
samstarfs á norðurslóðum.
Ljósmynd/Haraldur Örn Ólafsson
Mynd frá norðurpólsleiðangri Haraldar Arnar Ólafssonar. Norðurskautssvæðið nær yfir meira en einn sjötta landmassa jarðar.
Morgunblaðið/Golli
„Við leggjum sérstaka áherslu á að efla samstarf aðildarríkjanna á þeim sviðum sem geta með beinum hætti gagnast
íbúum á norðurslóðum til bættra lífsskilyrða," sagði Halldór Ásgrímsson, utanríkisráðherra og formaður Norðurskauts-
ráðsins, að lokinni setningu fyrsta þings ráðsins eftir að Íslendingar tóku við formennsku í fyrra.