Pressan - 19.07.1990, Blaðsíða 12

12
Fimmtudagur 19. júlí 1990
80 ár frá því berklahælic
RÓMANTÍK OG SKÁL
/ ár eru 80 ár liðin frá því
berklahæli var sett á stofn að
Vífilsstöðum. Staðurinn hefur
nú löngu lokið því hlutverki
sínu og berklar teljast ekki
lengur heilbrigðisvandamál á
íslandi. En þeir voru það sann-
arlega og ófáir einstaklingar
voru rifnir burt úr hringiðu
daglegs lífs og sendir til dval-
ar á Vífilsstöðum — oft lang-
tímum saman. Margir áttu
þaðan ekki afturkvæmt.
Dauðinn var því sífellt nálæg-
ur en í skugga hans þreifst
engu að síður fjölskrúðugt
mannlíf, ríkt af rómantík og
skáldskap.
EFTIR INGIBJÖRGU SÓLRÚNU GÍSLADÓTTUR
í 19. aldar rómantík er fátt ljúfsárara en
ástfangið og óhamingjusamt skáld sem deyr
úr tæringu. Þessi mynd kann að hafa verið
huggun gegn þeim harmi að sjá ungt og efni-
legt fólk verða berklum að bráð. Og það var
ekki svo sjaldgæfur atburður því árlega lét-
ust 200—240 manns úr berklum á árunum
1926—30, þegar sjúkdómurinn var sem
skæðastur. Þetta myndi samsvara um 550
manns á okkar dögum.
„Sorgin heimsótti alla jafnt“
Berklar voru margs konar og ekki allir
smitandi. Lungnaberklar voru langalgeng-
astir og af þeim var mest smithætta. Þeir
voru það sem kailaðist tæring og dregur
nafn sitt af því að fólk með lungnaberkla létt-
ist mikið. Sjúkdómurinn á sér langa sögu hér
á landi en um síðustu aldamót jókst út-
breiðsla hans mjög. í B.S.-ntgerð um berkla-
veikina eftir Kristjönu Ó. Valgeirsdóttur
kemur m.a. fram að ástæðunnar sé án efa að
leita í miklum flutningum fólks úr sveit í þétt-
býli. Var húsakostur oft mjög lélegur og
þrifnaður erfiður en við slíkar aðstæður var
smithættan mest. Hlutfall berklasjúklinga
var t.d. nokkuð hátt í sjávarþorpum og hjálp-
aðist þar allt að; þröngbýli, lélegt húsnæði,
vosbúð og talsverð samskipti við erlenda að-
ila sem oft báru með sér smit.
Fátæku fólki mun hafa verið hættast við
smiti en góð efni voru þó engin trygging
gegn hvítadauða, eins og berklar voru líka
nefndir. Á Vífilsstöðum varð fólk að deila
kjörum þó ólíkt væri að ætt og uppruna. Að-
alheiður Bjarnfreðsdóttir þingkona lýsir
þessu m.a. í endurminningabókinni Lífs-
saga baráttukonu sem Inga Huld Hákon-
ardóttir skráði. Aðalheiður lenti á berkla-
hælinu árið 1949, þá fátæk verkakona úr
Vestmannaeyjum og þriggja barna móðir.
Segist hún fram að því hafa litið á allt yfir-
stéttarfólk ,,.. .sem algjöra andstæðinga,
eða að minnsta kosti sem fyrirbrigði, sem
mig varðaði ekkert um og ekki kæmi til
greina að hafa samúð með. En á Vífilsstöðum
var fólk úr öllum stéttum, og allir áttu um
sárt að binda . .. Ég fór að skilja Tómas: sál-
um mannanna svipar saman í Súdan og í
Grímsnesinu. Sorgin heimsótti alla jafnt...“
Hælið sem menntasetur
Flestir þeirra sem smituðust voru á aldrin-
um 15—30 ára. Fólk í blóma lífsins. Ein þeirra
var Sigurveig Guðmundsdóttir, fyrrver-
andi kennari í Hafnarfirði. Hún fékk ung
berkla í bakið og kom fyrst á hælið árið
1924, þá 14 ára gömul. Var hún þá eitt sumar
á barnadeild hælisins. Þremur árum síðar
var hún lögð inn aftur og þá í eitt ár. Eftir
dvölina á Vifilsstöðum lá leiðin á Kópavogs-
hælið þar sem hún var rúmliggjandi hátt á
þriðja ár. ,,Þar lá ég í gifsi, mátti aldrei rísa
upp og ekki snúa mér við. Ég fylgdist með
veröldinni í gegnum spegil sem ég hafði við
rúmið en hann speglaði það sem sást út um
gluggann á stofunni minni. Ég kunni alla
steinana í Kópavoginum þegar þeir komu
upp á fjöru og alla tindana á Trölladyngju.
Þetta var leiðinlegur tími. En Vífilsstaðir, það
var góður tími," segir Sigurveig og það vottar
fyrir fjarlægri eftirsjá í röddinni.
Sigurveig hefur skrifað frásögn af hælis-
vistinni sem birtist í Tímariti Máls og
menningar árið 1964, en þar líkir hún dvöl-
inni við lýðháskóla. „Þarna var gott bóka-
safn, fjöldi vel gefins fólks úr öllum lands-
fjórðungum — og þessi mikli tími til alls, sem
mann langaði til að kynna sér af þeim góðu
hlutum sem þarna voru á boðstólum, þrátt
fyrir þjakandi mein og nábýli við dauðann."
Sigurður A. Magnússon rithöfundur
slær á svipaða strengi þegar hann lýsir dvöl
móður sinnar á hælinu í bókinni, Undir kal-
stjörnu. „Mamma hafði notað tímann eftir
föngum til að mennta sig árin tvö á Vífils-
stöðum. Hún hafði kynnst skemmtilegu fólki
sem hún sagði mér frá og var búin að fá ný
áhugamál sem virtust hafa fært henni lífsfyll-
ingu.“
Þeir sem höfðu fótavist á hælinu höfðu
meira af tíma en flestu öðru því lítið var við
að vera og þeir gátu ekkert farið. Meðferð
þeirra var aðallega fólgin í legum og göngum
á víxl. Gönguferðir í hrauninu voru vinsælar
og hafa væntanlega gefið fólki gott tækifæri
til að spjalla saman. Við hælið voru sérstakir
leguskálar og segir Sigurveig að allir, sem
það gátu, hafi átt að liggja þar þrjá tíma á dag
undir berum himni til að hvíla lungun og
auka mótstöðuaflið. „Við lágum í góðum
svefnpokum en það var voðalega kalt að fara
ofanl þá um hávetur. Legutímanum var ekki
sleppt nema það væri stórviðri.'1 Sú lækn-
jngaaðgerð sem helst var svo framkvæmd
Ástin og rómantíkin blómstraði á hælinu
en hún var eins og hrævareldur, örlítið
villuljós sem gaf lífinu og dögunum lit.
Flestir sem smituðust af berklum voru á
aldrinum 15—30 ára. En bjartsýnin var
óbilandi og sjúklingarnir reyndu að hafa
það gagn og gaman af hælisvistinni sem
þeir gátu.
Allar myndir með greininni eru úr
myndasafni Sigurveigar Guðmunds-
dóttur og eru þær teknar á Vífilsstöðum
1927—28.
Á Öskudaginn var alltaf hald-
inn grímudansleikur á Vífilsstöðum.
Þessi ungi maður hefur búið sig upp sem
trúó i vilefni dagsins.
var að fella saman lungu, ýmist með því að
„blása", „brenna" eða „höggva". Aðeins þeir
veikustu voru höggnir enda hafði aðgerðin í
för með sér líkamslýti. Rifbein voru fjarlægð
og brjóstholið fellt öðrum megin.
Blómlegt listalíf
Þegar Sigurveig var á hælinu voru þar um
200 sjúklingar og þar af um 100 með fótavist.
Flestir hinna ungu voru haldnir óbilandi
bjartsýni og reyndu að hafa það gagn og
gaman af dvölinni sem þeir gátu.
„Það er ekki hægt að tala um hælið án
þess að minnast á tónlistarlífið þar," segir Sig-
urveig. „Samtíða mér á hælinu var maður
sem bókstaflega menntaði þennan hóp í tón-
list. Hann hét Gunnar Sigurgeirsson og var af
miklum tónlistarættum frá Akureyri. Hann
ætlaði sér að verða píanóleikari og var alltaf
að æfa sig. Svo var þarna tenórsöngvari frá
Dalvík sem hét Tómas Baldvinsson. Hann
hafði feikilega fallega rödd. Þeir spiluðu oft
og sungu fyrir okkur. Gunnar spilaði m.a.
Beethoven og þarna heýrði ég Tunglskins-
sónötuna spilaða í fyrsta sinn og fannst
óskaplega mikið til koma. Þegar ég var á
barnadeildinni heyrði ég líka í fyrsta sinn
sunginn einsöng. Það var Lóa Hjaltested sem
söng en hún var þá sjúklingur á hælinu."
Tónlistargyðjan var vissulega í hávegum
höfð en skáldskapargyðjan átti þar líka verð-
uga fulltrúa. Stefán frá Hvítadal var n.k.
hirðskáld berklasjúklinganna. Hann hafði
sjálfur dvalið á hælinu og, eins og Sigurveig
segir, „haft svo mikil áhrif á karlmennina
sem voru þar samtíða honum að þeir voru
allir að reyna að yrkja í hans stíl. Skáldskap-
ur Stefáns gekk þarna manna á meðal því
þarna var á ferðinni skáld sem hafði hlotið
sömu örlög og við. Við sungum gjarnan Ijóð
Stefáns og eins þýðingu Hannesar Hafstein
á ljóði Bellmans um tæringuna. Það var
mjög vinsælt."
„Okkar aðaláhugamál
var að dansa“
Kristmann Guðmundsson rithöfundur
var um tíma á hælinu og sat löngum stund-
um og skrifaði. Sagði hann hverjum sem
heyra vildi að hann ætlaði að verða frægt
skáld. Mun hann ekki hafa skapað sér neinar
vinsældir út á þær yfirlýsingar. Hann lýsir
þessum tíma m.a. í skáldsögunni Ármann
og Vildís, sem og í endurminningabók sinni
Isold hin svarta. Um heimspekilegar sam-
ræður hans og vinar hans, Guðmundar
Hoit, í gönguferðum og legutímum, farast
honum svo orð: „. . .það voru svo sem engir
smámunir, sem við ræddum um, heldur sjálf
tilveran, sköpun og þróun lífsins, ásamt
Drottni allsherjar."
Trúmál voru mikið til umræðu á hælinu
rétt eins og annars staðar í þjóðfélaginu á
þessum tíma. Segir Sigurveig að eldra fólkið
hafi oft deilt hart um þessi mál og ýmist að-
hyllst guðspeki eða spíritisma. „Við unga
fólkið hlógum bara að þessu — við höfðum
engan áhuga á trúmálastandi. Okkar aðal-
áhugamál var að mega dansa." Vegna mæði,
bakveiki og annarrar líkamlegrar áþjánar
var dans ekki mjög vel séður af yfirmönnum