Pressan - 19.07.1990, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 19. júlí 1990
13
á Vífilsstöðum var stofnsett
TÆRINGIN
Flýt þér, drekk út! Sjá dauðinn búinn bíður,
brandinn sinn hvessir, dokar þröskuld við.
Hræðstu samt ei. Hann aftur burtu liður,
ef til vill gefur nokkur stundargrið. Á
Tæringin fer loks með fjörið þitt veika. ^
Flýt þér að leika!
Still þína strengi, kveð um vorsins klið.
C. M. BELLMANN
ÞÝD. HANNf^MFSTEIN
hælisins. Sigurveig lýsir þessu svo: „Áðeins
einu sinni á ári máttum við halda dansleik,
sem sé á Öskudaginn. Þá gekk nú mikið á.
Við dönsuðum tískudansinn Charleston eins
og við ættum lífið að leysa. Alltaf annað slag-
ið vorum við að reyna að stelast til að dansa
en slíkt gekk illa, því að músíkin kom oftast
upp um okkur."
Sjálf átti Sigurveig að vera í miklum leður-
bol til að hlífa bakinu. Hann var úr stífu leðri
eins og hnakkur og ekki gott að dansa í hon-
um. ,,Þá var ég stundum að fela hann inni í
skáp og dansa svo bollaust og svo þegar
hjúkrunarkonurnar komu inn þá reyndu
strákarnir að skýla mér fyrir þeim."
Ástin eins og hrævareldur
Það virðist samdóma álit þeirra sem dval-,
ist hafa á Vífilsstöðum að ástin og rómantíkin
hafi leikið þar stórt hlutverk. Þannig segir
Kristmann: ,,Það hefur löngum verið orð á
því gert, að Amor litla sé uppsigað við Hvíta-
dauða. Ekki veit ég, hvað satt er í því, en svo
mikið er víst, að unga fólkið á hælinu leit
hýru auga hvert til annars, eins og ungt fólk
gerir alls staðar, þar sem það kemur saman."
Ástin blómstraði en Sigurveig segir að hún
hafi verið eins og hrævareldur, örlítið villu-
ljós sem gaf lífinu og dögunum lit. „Fólkið
var alltaf að skjóta sér hvert í öðru, en það
var allt í sérstökum stíl. Stelpa og strákur
voru par einn daginn og svo lagðist kannski
annað hvort þeirra, og þá var tryggðin ekki
meiri en það, að hitt nennti ekki að heim-
sækja þann sem lá. Það var kjörorð hjá okk-
ur að alltaf mætti fá annað skip og annað
föruneyti. Svo voru lesin kvæöi og Ijóð í
Dalakofastílnum og grátið og elskað í ljóðum
þó fólk nennti ekki að heimsækja hvert ann-
að í veikindum," segir Sigurveig með glettni
í röddinni. Sjálf varð hún ástfangin af tenór-
söngvaranum Tómasi „en þetta var allt í nítj-
ándualdar stíl og hlaut því að fara illa“. Tóm-
as lést tveimur árum eftir að þau kynntust.
Málfríður Einarsdóttir sýnir enga róm-
antíska tilburði þegar hún lýsir „tildragelsi"
fólks á hælinu í bók sinni Samastaður í til-
verunni. Segir hún að fólk hafi þurft að kyss-
ast á göngunum þar sem engin „cosy corn-
ers" hafi verið í húsinu, eins og hún orðar
það:....fundust mér hreinustu bágindi fyrir
fólkið að þurfa að norpa þarna í trekknum á
almannafæri og stöðugum umgangi við
þetta bráðnauðsynlega starf, sem stundað
var af því meiri áfergju sem líkurnar virtust
minni til að því yrði sinnt lengi úr því sem
komið var."
Pegar mamma hvarf
Það er heldur enginn ljómi eða birta yfir
minningum Málfríðar frá hælinu enda fund-
ust henni veikindin „vond" og spítalinn „öm-
urlegur". Hún lýsir komu sinni á spítalann á
þann veg að þá hafi verið ,,. . .fyrir í hverju
rúmi hræðilegar konur. Öll rúmin full af
þessu. Þær voru á ýmsan hátt hræðilegar,
sumar hræðilega horaðar, aðrar með hræði-
legan roða, sumar hræðilega geðvondar, all-
ar óvinsamlegar, héldu mig ekki eiga að vera
til og aldrei átt að verða til“.
Upplag, aldur og aðstæður hafa — ef að
líkum lætur — ráðið miklu um afstöðu fólks
ti! hælisvistar. Það var auðvitað ólíku saman
að jafna, ungu, bjartsýnu fólki sem engu var
bundið eða konum og körlum sem urðu að
yfirgefa börn og bú og jafnvel leysa upp
heimilið. Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir og þá-
verandi maður hennar voru bæði send á Víf-
ilsstaði frá þremur ungum börnum. Einni
dóttur sinni kom Aðalheiður í fóstur, annarri
varð hún að koma fyrir á upptökuheimili og
„sumargamlan drenginn minn þurfti ég að
skilja eftir á sjúkrahúsinu í Vestmannaeyjum.
Hann hafði tekið berklabakteríuna. Talin var
hætta á, að hún færi í höfuðið á honum, og
var þá ólíklegt að hann héldi lífi. Nærri má
geta að mér leið ekki vel þegar ég kom á
berklahælið".
Móðir Sigurðar A. Magnússonar var send
á hælið frá fjórum ungum börnum, sem olli
þeim ekki síður en henni ómældum þjáning-
um. Sigurður var þá sjö ára. „í minningunni
er hvarf mömmu ekki tengt neinum tiltekn-
um viðburði, ekki einusinni kveðjustund-
inni, ef nokkur slík stund rann upp. Kannski
fór hún án þess að kveðja okkur til að valda
sem minnstu raski."
Kaldranalegt skopskyn
Þó berklar færu ekki í manngreinarálit og
ekki væri liægt að ásaka fólk sjálft fyrir að
verða sér úti um sjúkdóminn, þá fylgdi hælis-
vist ákveðin fordæming. „Þegar maður var
búinn að vera á Vífilsstöðum þá var maður
merkt manneskja," segir Sigurveig. „Þegar
fólk var að sækja um vinnu og sagðist vera
nýkomið af hælinu, þá þurfti ekki að ræða
það meir. Eg man líka eftir því að stuttu eftir
að ég kom af hælinu fór ég með mömmu í
hús. Þá sá ég að húsfreyjan tók kaffibollann
sem ég hafði drukkið úr og laumaði honum
til hliðar og hefur líklega ætlað að sjóða
hann. En það var engin furða. Það var eng-
inn óhultur."
Sigurveig segir að vegna þessa hafi sjúk-
lingar á hælinu haft ákveðna vitund um að
þeir væru sérstakur þjóðfélagshópur. „Þeirri
vitneskju fylgdi oft kaldranalegt gaman. Það
voru líka ortar vísur og kvæði og allt var það
í fremur grallaralegum gamantón." Hún seg-
ir mér eftirfarandi skrýtlu sem gekk á hælinu
og var lögð í munn landlækni. „Allir bestu
menn landsins hafa verið berklaveikir. Ég
var berklaveikur og sonur minn var berkla-
veikur."
Hún segir mér líka sögu af rúmlega fer-
tugri ekkju sem lá á hælinu og var að deyja.
Prófessorinn kemur til hennar og hún segir:
„Get ég ekki fengið lánaða saumavél?" „Og
hvað ætlið þér að gera við saumavél?" spyr
prófessorinn. „Ég ætla að sauma mér kjól."
„Kjól?" segir prófessorinn og hún jánkar því.
„Jæja, jæja, við skulum sjá til," segir hann þá
og fer. Sólarhring síðar var hún dáin. „Að
þessu hlógum við — svona gat maður verið.
En við urðum að tileinka okkur ákveðið við-
horf til dauðans. Hann var í stöðugri návist
og þó það væri deyjandi fólk í næstu rúmum
þá mátti maður ekki láta það á sig fá. Stund-
um var dauðinn léttir en auðvitað gat hann
líka verið mjög átakanlegur."
Rannsóknir og lyfjagjöf
Árið 1922 voru sett berklalög og talar Sig-
urveig um þau sem „algert stórvirki. Fyrir
þann tíma þurfti fólk að borga með sér á hæl-
inu ef það gat, annars varð sveitin að greiða.
Ef engin greiðsla barst var fólk sent heim,
jafnvel þó það væri fársjúkt." Með berklalög-
unum var fólki tryggð ókeypis vist og læknis-
hjálp á hælinu en með allt annað varð það að
leita til ættingja eða sveitar.
Þegar berklarannsóknir urðu almennar
um 1940, var hægt að finna sjúklinga áður
en þeir fóru að smita og veita þeim viðeig-
andi meðferð. Við þetta fækkaði berklatil-
fellum. Það var þó ekki fyrr en eftir 1950,
þegar lyfjagjöf hófst fyrir alvöru, sem berkl-
ar hættu að vera heilbrigðisvandamál. Þeir
eru þó alls ekki útdauðir á Islandi því enn
greinast að meðaltali um 20 tilfelli á ári, þar
af 4 af smitandi lungnaberklum. Flestir
| þeirra eru komnir yfir sextugt og hafa að öll-
J um líkindum fengið bakteríuna í sig á unga
aldri. En Vífilsstaðir þjóna nú öðrum sjúk-
lingum með annars konar lungnasjúkdóma.
Þakið er hrunið af leguskýlinu og sú reynsla
og sá heimur sem fylgdi hælinu verður bráð-
um ekki til nema á bókum.
Berklahælið a Vífilsstöðum var tekið i notkun árið 1910. Húsið var
teiknað af Rögnvaldi Ólafssyni en hann var sjalfur berklaveikur og
lést a hælinu á besta aldri.