Pressan - 19.07.1990, Blaðsíða 25

Fimmtudagur 19. júlí 1990
25
sjúkdómar og fólk
Getnaðarvarnir
Árið 1929 kom út hjá Nútíma-
útgáfunni bókin Hamingjusamt
hjónaband og takmörkun barn-
eigna eiftir Michael Fielding með
formála eftir H.G. Wells. í bókinni er
rakið á myndrænan hátt af hverju
fólk reynir að takmarka barneignir
sínar. En aðferðirnar sem bókin lýs-
ir til að takmarka barneignir eru
ekki margar. Höfundurinn ræðir um
„örugga tímabilið" sem þó er engan
veginn öruggt, vegna þess að fæstir
vita hvenær konan er í mestri
hættu. Onnur aðferð sem doktor
Fielding minnist á er „coitus inter-
ruptus", en þá dregur karlmaður-
inn liminn úr leggöngum konunnar,
áður en sáðlát verður og reynir
þannig að koma í veg fyrir þungun.
Höfundurinn telur þessa aðferð
ákaflega óörugga og erfiða í með-
förum. Höfundurinn bendir á tvær
aðferðir til getnaðarvarna, sem fólk
geti notað með einhverjum árangri,
þ.e. gúmmíhettuna og hattinn
(pessar) og svo smokkinn, (con-
dom). Þessar aðferðir ráðleggur
liann að nota með sæðisdrepandi
kremi eða áburði. Hann kallar sáð-
frumurnar stöðugt sæðisdýr sem
sýnir hversu hættulegar hann telur
frumurnar vera. Þessi litla bók sýnir
glögglega vandræði forfeðra okkar
og -mæðra sem áttu erfitt með að
njóta kynlífs eins og við teljum eðli-
legt vegna skorts á nothæfum eða
handhægum getnaðarvörnum.
Saga getnaöaruarna
Mannkyn hefur um aldir leitað
eftir einhverjum ráðum til að koma
í veg fyrir barneignir. Á gömlum
egypskum papyrushandritum frá
1850 f.Kr. er mælt með krókódíla-
mykju, sem notuð skuli sem hetta
ásamt hunangi upp í leggöngin. Kín-
verjar ráðlögðu konum að taka inn
margs konar málma eins og kvika-
silfur eða blý til að forðast þungun.
Menn gerðu sér hettur úr alls konar
efnum og vættu svampa í margs
konar vökva og stungu í leggöngin;
blönduðu saman jurtum og öðrum
efnum sem drepa áttu sæðisfrum-
urnar. En árangurinn var ærið mis-
jafn.
íslensk þjódtrú
um getnaöaruarnir
Ef hjón vildu ekki eignast börn á
Islandi átti annað hvort þeirra eða
bæði að gera skinnsprettu á annan
kálfann og láta þar ögn af kvikasilfri
og græða svo fyrir, samkvæmt þjóð-
trúnni. Önnur ráð til að takmarka
barneignir voru einkum ætluð kon-
unni. Hún á að:
1) taka legið úr ungri geit, sem
aldrei hefur fengið og bera það á
sér innan klæða,
2) drekka hrútshland,
3) taka fræin af túnsúru og bera þau
í litlum poka við vinstri nára.
Ein aðferðin var að vekja með
konunni óbeit á samförum. Þá átti
að taka sköndulinn af gömlu nauti
og þurrka hann og steyta í duft.
Þetta átti að blanda í vín og gefa
konunni og gera hana þannig frá-
bitna allri lostasemi.
Nýrri aöferöir
Þær getnaðarvarnir, sem eru að-
gengilegastar ungu fólki eru pillan
og smokkurinn og lykkjan. Pillan
eða lykkjan eru langbestu varnirnar
fyrir þá sem lifa reglulegu kynlífi, en
smokkurinn þegar um stöku kyn-
mök með löngu millibili er að ræða.
Getnaðarvarnapillan kom á mark-
aðinn á 7da áratugnum og milljónir
kvenna um allan heim hafa notað
hana sem getnaðarvörn. Það voru
þeir læknarnir Gregor Pincus og
John Rock sem þróuðu fyrstu pill-
una, sem þeir reyndu fyrst á konum
á Haiti og í Puerto Rico. Árangurinn
var sláandi, þunganir minnkuðu um
96% hjá þeim konum sem tóku þátt
í rannsókninni og eftir það hélt pill-
an innreið sína í milljónir svefnher-
bergja um allan heim. í pillunni eru
kvenkynshormón, annaðhvort
östrogen og progesteron í
ákveðnu magni eða einungis pro-
gesteron. Pillan hindrar myndun og
losun stýrihormónanna frá heila-
dinglinum og stöðvar þannig egg-
losið. Progesteron hefur áhrif á
slímhimnur legsins og kemur í veg
fyrir að þær vaxi og geti tekið við
frjóvguðu eggi og auk þess verður
slímið í leghálsinum þykkara og sáð-
frumur eiga erfitt með að komast
upp í legið. Menn hafa reynt að finna
þá blöndu sem nær tilætluðum
árangri með sem minnstu hormóna-
magni. Aukaverkanir af pillunni
hafa mikið verið til umræðu; liðlega
150 milljónir kvenna um allan
heim hafa notað pilluna reglulega
undanfarna áratugi, svo mikið er
búið að rannsaka áhrif hennar og
aukaáhrif. Langflestar konur virð-
ast þola pilluna ágætlega en notkun
hennar krefst samviskusemi og
ákveðni. Líkamleg langtímaáhrif
pillunnar virðast lítil en hún hefur
haft gífurleg áhrif á líf og stöðu
kvenna á síðustu áratugum og gert
þeim kleift að stjórna frjósemi sinni
betur en áður var mögulegt. Hún
hefur auðveldað konum að skipu-
leggja líf sitt og fresta barneignum
til að ná ákveðnum markmiðum,
mennta sig og berjast til valda í sam-
félaginu, en jafnframt lifa því kynlífi
sem þær sjálfar kjósa, án ótta við
ótímabæra þungun.
Smokkurinn
Smokkurinn á sér gamla sögu, og
er talið að Gabriel Fallopius,
læknir á 15du öld hafi fundið hann
upp. Fyrstu smokkarnir voru gerðir
úr þörmum dýra en nútímasmokk-
urinn er úr gúmmíi, sem rúllað er
uppá liminh rétt áður en samfarir
hefjast. Smokkurinn er ódýr getn-
aðarvörn, sem hefur marga kosti,
menn eru fljótir að setja hann á sig,
hann hefur engin áhrif á líkams-
starfsemi eins og pillan og rétt not-
aður smokkur er mjög örugg getn-
aðarvörn. Helstu gallar eru, að
ákveðin tilfinning fyrir snertingu
glatast í samförunum, og mörgum
finnst óþægilegt að setja á sig
smokk rétt áður en þeir byrja.
Smokkurinn hefur fengið nýja þýð-
ingu á tímum alnæmis og annarra
sjúkdóma sem smitast við kynmök
og er góð vörn gegn slíku og hver
karlmaður sem hefur samfarir við
sér ókunnan rekkjunaut ætti að
hafa verju við hendina. Kona á líka
að krefjast þess, að karlmaður sem
hún ætlar að sofa hjá og þekkir
ekki, setji upp smokk.
Lykkjan
Lykkjan er lítill hringur eða
vafningur úr plasti og kopar sem
settur er uppí legið til að koma í veg
fyrir að þungun geti átt sér stað. Það
voru tveir menn sem uppgötvuðu
lykkjuna, þeir W. Oppenheimer í
Israel og Tenrei Ota frá Japan.
Lykkjan er sett upp í gegnum leg-
hálsinn og skilin eftir í leginu. Allar
lykkjur hafa smáþráð sem hangir út
fyrir leghálsopið og niður í leggöng-
in svo konan getur sjálf þreifað eftir
að lykkjan sé á sínum stað. Lykkjan
er nokkuð örugg getnaðarvörn og
ákaflega þægileg vegna þess að
konan þarf ekki að hafa af henni
neinar áhyggjur, eftir að læknirinn
er búinn að koma henni fyrir. Skipta
þarf um lykkju á 1—2ja ára fresti.
Ekki er vitað með vissu, hvernig
lykkjan kemur í veg fyrir þungun,
en talið er, að frjóvgað egg geti ekki
sest innan í legslímhimnuna þegar
lykkjan er þar fyrir. Lykkjan hefur
ákveðna ókosti, stundum dettur
hún út, sumar konur hafa óþægindi
af lykkjunni, eins og blæðingar og
verki, og konur geta fengið sýkingu
í legið. Stöku sinnum verða konur
þungaðar þrátt fyrir lykkju, svo hún
er ekki eins örugg og pillan.
Áhrif getnaöaruarna
Öruggar getnaðarvarnir síðustu
áratuga hafa gjörbreytt allri kyn-
hegðun á Vesturlöndum og afstöðu
fólks til kynlífs. Alnæmisumræðan
hefur haft ákveðin áhrif á kynlífs-
hegðunina en pilla/lyickja/
smokkur hafa gert fólki kleift að
stjórna frjósemi sinni betur en
nokkru sinni hefur verið kleift. Nú-
tímafólk ætti að setja sig í spor for-
feðra okkar og -mæðra sem nutu
forboðinna ávaxta af trjám ástarinn-
ar og lifðu í sífelldum ótta við óvel-
komna þungun. Fáir læknar hafa átt
jafn ríkan þátt í að minnka óttann i
svefnherbergjunum og þeir Pincus,
Rock, Fallopius, Oppenheimer
og Ota. Þeir ættu það skilið, að sem
flestir hugsuðu til þeirra með
þakklæti og virðingu, þó ekki væri
nema stöku sinnum að aflokinni
óttalausri fullnægingu.
ÓTTAR
GUÐMUNDSSON f
lófalestur
á heimavelli
VILTU LÁTA LESA ÚT ÞÍNUM LÓFA? AMY
Sendu þá TVÖ GÓÐ LJÓSRIT af hægri lófa ENGILBERTS
(örvhentir Ijósriti þann vinstri) og skrifaðu
eitthvert lykilorð aftan á blöðin, ásamt upp-
lýsingum um kyn og fæðingardag. Utan-
áskrift PRESSAN — lófalestur, Armúla
36, 108 Reykjavík.
í þessari viku:
Tvíburi
(kona, fædd 11.6. 1974)
Þetta er bjartsýn og hlýleg ung
stúlka, sem er bæði fórnfús og
skyldurækin, en hana skortir svo-
lítið sjálfstraust. Hún hefur sterk
tengsl við æskuheimili sitt og
þannig mun það vera áfram.
Hún er „jafnvægiskennd" að
eðlisfari og verður hraustari sem
fullorðin kona en á æsku- og ung-
lingsárum, því sem barn hefur hún
líklega verið fremur þreklítil. Þetta
getur raunar átt við um andlegt
þrek engu síður en líkamlegt og
bent til að hún taki hlutina of nærri
sér. Hún lætur tilfinningarnar
stjórna sérfremuren skynsemina,
þegar sambönd við karlmenn eru
annars vegar. Um tvítugt hefur
hún að öllum líkindum möguleika
á að bindast (sambúð/gifting), en
hún eignast ekki mörg börn — lík-
eitt eða tvö.
Líf þessarar stúlku verður frem-
ur rólegt, stöðugt og í jafnvægi.
Það ætti vel við hana að vinna í
tengslum við börn eða unglinga.
Hún hefur þörf fyrir að láta vernda
sig, en vill einnig sjálf vernda aðra.
Rabarbarabaka
Nú er kominn sá tími sumarsins
þegar rabarbarinn er orðinn vel
sprottinn og margar húsmæður eru
áreiðanlega búnar að gæða heima-
fólki sínu nokkrum sinnum á rab-
arbaragraut eða súpu í eftirrétt eftir
bragðmikinn og þungan kjötrétt
einhvern sunnudaginn. Rabarbara-
grautur á vorin flytur okkur einmitt
léttleika og ilm sumarsins sem ætti
að setja svip sinn á allt okkar líí
þennan árstíma, jafnt í mataræði
sem öðru.
Margir sjóða rabarbarasultu til
ýmissa nota, og þá er einmitt rétti
tíminn að gera það í júní eða fyrri
hluta júlí meðan rabarbarinn er
safamikill og ekki farinn að vaxa úr
sér eða tréna. Þá er hann einmitt
ljúffengastur. Rabarbarasulta þykir
sumum ágæt með steiktu kjöti, aðr-
ir hafa hana með kexi, ágætt er að
blanda henni saman við berjamauk
til drýginda innan í pönnukökur eða
saman við annað ávaxtamauk í
ýmsa eftirrétti eða kökur, svo sem
eplaköku, furstaköku eða hjóna-
bandssælu.
Eplabitar, soðnir í sykurvatni, eru
ágætir á botninn í ábætisskálina
þegar við búum til ,,triflé“ t.d.
blandaðir öðrum ávöxtum. Hér
kemur uppskrift að eftirrétti sem er
bæði einfaldur og fjótlegur:
Rabarbara-eplakaka í móti: Um
500 g grannir rabarbaraleggir, 2—3
epli, 3 egg, 1 bolli sykur, 3 msk
hveiti (má vera meira), 100 g möndl-
ur eða kókosmjöl, þeyttur rjómi
borinn með eða ís.
Rabarbarinn þveginn og brytjað-
ur frekar smátt, raðað á botninn í
eldfast fat, sem smurt er innan. Epl-
in afhýdd og rifin yfir rabarbarann.
Eggin þeytt með sykrinum, hveitinu
og kókosmjöli eða möndlum bland-
að saman við og hellt í mótið. Sett í
ofn og bakað í 35—40 mín. við um
175° C. Kakan borin fram volg með
þeyttum rjóma eða ís. Þessi kaka er
ágæt bæði sem eftirréttur og einnig
á kaffiborð.
Þegar búin er til eplakaka í skál úr
eplamauki og brauðmylsnu, svo-
kölluð Bóndadóttir með blæju er
tilvalið að setja rabarbara saman
við eplamaukið. Veljið þá einnig fín-
gerða og granna leggi, þeir eru
mildari og betri á bragðið og sjóöið
þá augnablik, skorna eins og eplin í
örlitlu sykurvatni. Kælið síðan svo-
lítið og leggið þetta í ábætisskál í
lögum á móti tvíbökumylsnu eða
góöri kökumylsnu, skreytið svo
skálina að ofan með þeyttum rjóma
eða berið hann eða ís með.
Þegar nógur rabarbari vex í garö-
inum hjá okkur getum við vel leyft
okkur að skera neðri hluta leggj-
anna og nota í svona kökur til drýg-
inda með eplum, en sjóða þá venju-
lega rabarbarasultu eða jafnvel saft
úr efri hluta þeirra. Hinn Ijósi neðri
hluti leggjanna er mildari og betri á
bragðið.