Pressan - 19.07.1990, Blaðsíða 22

22
r.r r-r i,'.: nr ... r- k- . +^r-ry-.;n
Fimmtudagur 19. júlí 1990
y\ lciís Schram — mcimmcL JEZwyndí&sur? EllGirts, iVfa*~gfjretaj~, E
rœöir nrri jcifnrétti, bcirnciupjDelcli og hinci
Að góðum og gömlum íslenskum sið þá
bíður mín kaffi hjá Aldísi Schram. Hún er
líkari sjálfri sér hún Reykjavík í dag en
undanfarna daga, dumbungurinn ogsudd-
inn er kunnuglegri en allt sólskinið síð-
ustu vikur. Aldís er borin og barnfæddur
Reykvíkingur og kannast við borgina
hvernig sem veðrið lætur. Hún er fædd
1917 oghefuralist upp með borginni. Sjálf
hefur hún á meðan komið sjö börnum til
manns og hafa sum þeirra orðið mjög
áberandi í þjóðfélaginu. Hún Aldís getur
verið hreykin af börnunum sínum því hver
kannast ekki við Bryndísi, Ellert eða Mag-
dalenu? Hugur hennar stóð til mennta en
hún hefur þurft að láta sér nægja að fylgja
börnunum sínum menntabrautina. Hún er
húsmóðir af gamla skólanum og telur sig
ekki þurfa á jafnrétti að halda því alla ævi
hafi karlmenn borið hana á höndum sér.
Stórfjölskyldan er hennar líf.
EFTlR G. PÉTUR MATTHÍASSON MYND: KRISTÍN BOGADÓTTIR
„Ég man fyrst eftir mér mjög ungri, en þá leigðu foreldrar
mínir tvö lítil súðarherbergi að Hverfisgötu 58. Eldhúsið var á
stigapallinum og móðir mín deildi því með sjómannsekkju.
Ekkjan bjó í þriðja herberginu á loftinu með þrjár dætur. For-
eldrar mínir voru með 5 börn, þrjá syni milli fermingar og tví-
tugs og mig svona litla og fimm árum eldri systir. Og ég dáist
alltaf af því síðan hvað það fór lítið fyrir öllum og hvað það var
friðsælt og gott að vera þarna."
Foreldrar Aldísar, Brynjólfur Jónsson og Margrét Magn-
úsdóttir, fluttu til Reykjavíkur 1908 eftir að hafa gefist upp á
búskap í Ölfusinu. Þau eignuðust barn svo til á hverju ári en
misstu þrjú. „Ég er yngsta barnið, númer níu í röðinni, og var
þess vegna potturinn og pannan á heimilinu. Ég hafði mjög
gott atlæti og þessir tímar á Hverfisgötunni eru minir uppá-
haldstímar. En við fluttum í rýmra húsnæði í Vesturbænum
þegar ég var sex ára.“
Foreldrar Aldísar fluttu með sér sveitamenningu í bæinn.
Aldís gekk í heimaunnum fötum frá toppi til táar, yst sem innst.
„Ég gekk bara í íslenskum fötum sem móðir mín vann og
spann, hún var alltaf vinnandi. Ég minnist þess að kvöldin á
Hverfisgötunni þegar við bjuggum þar voru svo skemmtileg.
Þegar ég var látin fara að hátta heyrði ég í fólkinu, það var ver-
ið að lesa upphátt eða spjalla um ýmislegt skemmtilegt sem
hafði gerst. Og mamma mín sat alltaf annaðhvort við rokkinn
að spinna eða teygja lopa. Pabbi minn, sem oftast var ekki
heima því hann var þá á sjónum, sat heldur ekki aðgerðalaus
á kvöldin.
Á sunnudögum voru lesnir húslestrar og ég minnist þess að
ég skildi aldrei orð í því sem pabbi minn var þá að lesa en ég
vissi að það var eitthvað heilagt og ég átti að þegja."
Reykjavík var ekki stór í þá daga. Það voru hestvagnar en
ekki bílar sem áttu leið niður Hverfisgötuna og stoppuðu hjá
Guðjóni á horninu. Aldís minnist þess einu sinni að hafa séð
bíl og þá hleypt í sig kjark til að hlaupa yfir götuna á undan
bílnum, en bræður hennar höfðu sagt henni að óttast ekkert
og að hún ætti að vera sterk.
Aldísi þótti borgin dýrleg eins og hún var á millistríðsárun-
um. „Náttúran gægðist allstaðar fram einsog allir vita sem þá
voru að alast upp. Það uxu allskonar blóm í friði undir hús-
veggjunum, þar fengu baldursbrár, fíflar og sóleyjar að njóta
sín, hrafnaklukkur og peningablóm. Við þekktum öll þessi
blóm því þau voru alltaf við fætur okkar hvar sem við fórum.
Systir mín var barnapían og tók mig með fram að vissum
aldri í svona smáferðalög. Það var til siðs á vorin þegar fór að
hlýna í veðri, að stelpur á hennar aldri færu uppá Skólavörðu-
holt. Það var farið með mjólk á flösku og brauð. Franskbrauð
og rúgbrauð lagt saman og kannski kæfa á milli. En mér þótti
óskaplega gaman að leika mér þarna. Þá voru bara þúfur og
ýmislegt hægt að finna á milli þúfnanna, blóm og steina og
glerbrot og þarna var hægt að dunda sér allan daginn.
Það var fyrir nokkrum árum að ég uppgötvaði það með
sjálfri mér að ég öfunda nú ekki litlu börnin í dag. Sko, þetta
er allt tilgert í Reykjavík í dag. Það er ekki að verða nein nátt-
úra eftir í borginni. Það er búið að útrýma öllum þessum ís-
lensku blómum."
I skóla fer Aldís sex ára gömul og sest í Landakotsskóla. Fyrir
áeggjan bræðra sinna, telur hún, því þeir vildu yngstu stelp-
unni allt hið besta. „Það var heilt ævintýri fyrir mig að fara í
Landakot. Þarna hétu stúlkurnar Jensen, Hansen og Petersen.
Mér þóttu þetta voðalega falleg nöfn og ég man að ég var hálf-
feimin við nafnið mitt, Aldís. Þarna var ég bara sett niður og
lærði að lesa á dönsku og ég man ekki eftir að það ylli nokkr-
um erfiðleikum. Allt námsefnið var á dönsku utan íslenska
sem var einn tími á viku eða tveir. Ég gat ekki skilið afhverju
það var verið að kenna okkur íslensku því ég hélt ég kynni ís-
lensku. Ég áttaði mig ekki á því að ég átti að læra stafsetningu
og annað slíkt.
Ég var óskaplega hrifin af nunnunum, þær kenndu manni
svo miklu meira en námsefnið. Þær kenndu manni allskonar
siðareglur og óskaplega mikið um trú. Ég hef þá trú að það
sem maður lærir svona á fyrstu árum ævi sinnar sitji í manni
og það fái enginn útmáð. í Landakoti lærði ég það hvernig
maður á að biðja og hvenær maður á að biðja Guð.
Þær kenndu okkur auðvitað að biðja bænirnar okkar á
kvöldin og þá áttum við að fara í huganum yfir það sem hafði
gerst um daginn og ef við höfðum gert eitthvað af okkur áttum
við að biðja Guð að fyrirgefa okkur en við áttum alltaf að vera
búnar að leiðrétta misgjörðina áður en við báðum Guð. Við
gátum ekki bara gert eitthvað af okkur og beðið Guð að fyrir-
gefa okkur, það átti að vera búið að ganga frá því áður og svo
mátti biðja Guð fyrirgefningar. Þá gætum við sofnað rólegar.
Þetta kenndi manni að Ijúka deginum með uppgjöri við sjálfan
sig. Eiginlega hefur þessi trú alltaf setið í mér, þó lífið hafi verið
langt og stundum fengið mann til að efast.“
Strax á unga aldri fær Aldís tækifæri til að efast um lífið og
tilveruna. Hún er ekki nema sjö ára þegar holskeflan skellur
á heimilinu. Fjölskyldan var flutt i eigið hús á Lindargötunni
með hjálp bræðra Aldísar þegar lífið breyttist hinn 8. febrúar
1925 með Halaveðrinu mikla.
„Tveir bræður mínir voru á Leifi heppna. Annar fór ómunstr-
aður, fór sem loftskeytamaður. Hann var búinn að skrá sig á
Karlsefni sem stýrimaður og var að bíða eftir því en fór
ómunstraður því sá sem ætlaði að taka við af honum hætti við
það á síðustu stundu. Hann var 22 ára og hinn var 17 ára há-
seti. Þetta skip kom aldrei að landi. Þessir tímar sem ég upp-
lifði þá líða mér aldrei úr minni.“
Þó liðin séu 65 ár frá þessu mikla skaðaveðri þá á Aldís erfitt
með að tala um slysið. Ekki nóg með að bræður hennar hafi
verið henni hjartfólgnir meðan þeir voru lífs, þeir hafa líka
fylgt henni í huganum alla hennar ævi. Hún segir að varla líði
sá dagur að hún minnist þeirra ekki. En vegna þess að hún
kynntist sorginni sem barn kann hún því betur að meta vel-
gengni barna sinna sjö.
„Það mundi náttúrulega enginn eftir mér á heimilinu því
liver hafði nóg með sig. Það biðu allir í ofvæni. Ég vildi láta lítið
fara fyrir mér, vissi hvað var að gerast en ég gleymi ekki stun-
unum í henni móður minni á nóttinni. Pabbi læddist fram úr
rétt fyrir dögun og ég heyrði hann fara í símann og spyrja:
„Hefur nokkuð frést?“ Þetta gekk í tíu daga og aldrei kom skip-
ið heim.“
Andrúmsloftið á heimilinu breyttist, það var varla brosað og
aldrei hlegið hátt. Það var gerigið hægt um gleðinnar dyr því
enginn vissi hvað morgundagurinn bæri í skauti sér. „Ég
breyttist, ég hafði ekki eins mikinn áhuga á því að læra því það
var enginn sem hafði áhuga á því eða mátti vera að því að
sinna mér.
Tíu ára gömul bað ég pabba minn að flytja mig í Miðbæjar-
skólann því ég vissi að það kostaði peninga að vera í Landa-
koti. Pabbi var einn orðinn fyrirvinna. Þriðji bróðirinn sem eft-
ir lifði fór fljótlega að búa eftir þetta."
Það voru mikil viðbrigði fyrir Áldísi að koma í Miðbæjarskól-
ann. Þar var ekki sami agi og í Landakoti og ekki fylgst eins
með námi barnanna. Eins var þar allt fullt af strákum sem var
nýnæmi fyrir Aldísi. Þeir voru helst í því að stríða stelpunum
og voru bara fyrir, segir Aldís.
Hún lék sér á þessum árum oft við Menntaskólann í Reykja-
vík og var draumurinn að komast í þann skóla, ekki vegna þess
að hana langaði til að læra heldur vegna þess að hún taldi að
þarna hlyti að vera gaman. En bið varð á því að hún kæmist
í menntaskóla. Það voru teknir inn 25 á haustin sem var alls
ekki nóg þannig að settur var á stofn gagnfræðaskóli í Lækjar-
götunni sem Ágúst H. Bjarnason stýrði. Aldís þreytti nám þar
í þrjá vetur.
Á sumrin var Aldís nokkurskonar ráðskona hjá bróður sín-
um vestur á Isafirði. En sumarið eftir þriðja bekk, sumarið
1932, skall kreppan á og Aldís var kölluð suður í ágúst, móðir
hennar þá komin í síld en pabbi hennar atvinnulaus yfir sum-
arið.
„Pabbi var baðvörður í Miðbæjarskólanum og fékk ekki
vinnu á sumrin og þeir vildu ekki borga honum kaup yfir sum-
arið. Hann hafði stundum á sumrin fengið vinnu við húsbygg-
ingar og það var margbúið að fara fram á það við Reykjavíkur-
borg að hann fengi nú einhver laun sumarmánuðina en það
var ekki við það komandi. Þegar ég kom frá ísafirði var hann
heima, atvinnulaus. Hann var búinn að missa húsið því þeir
sem leigðu hjá honum gátu ekki borgað húsaleiguna."
Systir Aldísar hafði hætt í menntaskólanum og farið að
vinna og vildi að Aldís fengi sér eitthvað að gera. „Ég sá aug-
lýsingu í Morgunblaðinu en það var sjaldgæft þá að störf væru
auglýst í blöðum. Það var auglýst eftir tveimur stúlkum í stóra
verslun í Austurstræti, Braunsverslun. Svo ég ákvað um kvöld-
ið að labba niðreftir um morguninn og skoða þetta.“
Þegar Aldís kemur að búðinni er þar margt ungra stúlkna í
vinnuleit. Hún ætlar að snúa við en systir hennar segir að það
kosti ekkert að athuga málið. Hún fékk vinnuna og 75 kr í laun
á mánuði. „Þarna byrjaði ég að vinna 3. september. Og þá gat
ég ekki farið að hætta eftir mánuð til að fara í skóla, ég gat það
ekki. Ég hef alltaf séð eftir því og ég hálföfundaði krakkana
sem voru að fara í skólann."
í Braunsverslun vann Aldís svo í tæp fimm ár þangað til hún
hitti fyrir unga fótboltahetju sem hún hreifst af. Hetjan var
Björgvin Schram. Tvítug giftist hún honum, hætti að vinna og
fór að búa. „Eftir giftinguna fór ég bara að vera heima sem er
skóli útaf fyrir sig, því það er skóli þegar maður fer að eignast
börn.“
Ári seinna fæðist svo Bryndís. „Það var varla að maðurinn
minn mætti vera að því að vera heima því hann þurfti að fara
til Færeyja að keppa. Þær myndu nú ekki líða það í dag, jafn-
réttiskonurnar. Svo eignumst við fleiri börn, en ég minnist þess
að þegar ég var lítil stúlka þá hugsaði ég oft að mig langaði
mest til þess að verða góð mamma. Mér þótti hún móðir mín
vera það besta sem ég átti. Ég veit ekki hvort mér hefur tekist
það en ég hef reynt það.
Ég hef aldrei haft neitt betra í huga en að vera heima. En ég
hef gert margt annað um dagana, þegar ungbarnastússið fór
að léttast fór ég t.d. í frönskutíma."
Aldís eignaðist sjö börn á 19 árum. Bryndís og Ellert eru elst.
Þá koma Margrét, Björgvin og Magdalena. Yngst eru Ólafur
Magnús og Anna Helga. Mesta ánægju hafði Aldís svo af því
þegar börnin fóru að ganga í skóla og hún gat hjálpað þeim við
námið. „Ég hafði voða gaman af því þegar börnin fóru að
ganga í skóla, ég fylgdist með öllu sem þau gerðu, ég lærði
kvæðin með þeim. Ég fylgdist með öllu sem þau skrifuðu og
reiknuðu. Kannski hef ég nú verið duglegust við elstu börnin.
Ég hugsa það. Ég fylgdist t.d. með Bryndísi þegar hún fór að
læra þýskuna og þá var ég nú klár að hjálpa henni, ég kunni
ekki þessar þolmyndir en ég fann á mér hvernig þetta ætti að
vera. Nú, og þegar hún fór að læra frönsku þá fór ég í frönsku-
tíma til þess að geta hjálpað henni og fylgst með framförunum.
Ellert var alveg á kafi í fótboltanun. Hann var mjög góður
námsmaður en þegar hann kom í Verslunarskólann fór námið
að dala því fótboltinn var orðinn svo mikið atriði hjá honum.
Þegar hann kom heim með vetrareinkunnir í fyrsta bekk þá
var hann eiginlega með mínus í reikningi og á sumardaginn
fyrsta — áður en hann fór í vorprófin — þá fór ég bara yfir alla
bókina með honum. Það var frekar auðvelt að kenna honum
þetta þegar hann settist niður við það. Ég hef haft alveg
ómælda ánægju af því að ala upp þessi börn.“
Þegar Aldís er spurð að því hvort það hafi nú ekki verið mik-
ið verk að ala upp sjö börn svarar hún því til að hún hafi verið
ung og hraust. „Ég var alltaf með börn en lét húshjálpina gera
eitthvað annað, þ.e.a.s. þegar ég hafði húshjálp. Ég man ekki
eftir að neitt hafi verið mér ofviða."
Já, þeim hefur öllum vegnað mjög vel börnunum, segir
Aldís. „Ég er alveg óskaplega lánsöm með þessi börn. Enda
þakka ég eiginlega forsjóninni og Guði fyrir það.“ Aldís vill
ekki meina að um mikið uppeldi hafi verið að ræða, frekar að
þetta hafi verið starf sem hún hafði mikla ánægju af. „Það þarf
ekki að hafa nein boð og bönn, maður setur reglur og ef for-
eldrarnir fylgja þeim þá fylgja börnin þeim líka. Maðurinn
minn var alveg fastur fyrir með það að þegar hann kom úr
vinnunni þá vildi hann hafa matinn til á vissum tímum." Enda
kannast nú flestir íslendingar við að matartími er klukkan tólf
og klukkan sjö. Sú regla fylgdi matartímunum hjá Aldísi eins
og víða að það skyldi þagað meðan húsbóndinn hlustaði á út-
varpsfréttirnar.
„Þau hlæja nú að mér börnin þegar ég er að segja svona
skemmtilegar sögur af því hvað þau hafi verið þæg, þau halda
að þetta séu einhverjir draumórar í mér en þetta var tilfellið.
Ég lét þau aldrei komast upp með neitt. Og þegar maður sjálfur
er ekki vanur neinu óstýrilæti þá lætur maður ekki krakkana
komast upp með slíkt. Ég lærði í Landakoti að taka tillit til um-
hverfisins og það hefur fylgt mér. Mér finnst mikið atriði þegar
fólk ætlar að búa saman og fjöldi fólks er í heimili að hafa ein-
hverjar reglur."
Ekki segist Aldís hafa viljað að sinn maður væri að skipta sér
mikið af uppeldinu einsog karlar eru ef til vill farnir að gera í
dag. „Ég held að það eigi bara einn að stjórna heimilinu. Og