Tíminn Sunnudagsblað - 20.01.1963, Blaðsíða 8

•«tð icikiia og teija án þess a<5 hafa
hlutina i'yrir auguni ok'kar, og þannig
getum við hugsað og unnið með
frumtölunum, það er að segja tákn
um, sem merkja fjölda,
Vandamálið var fyrst og fremst að
finna hagkværn tákn þessara frum
talna. Það hefði veiið mjög erfitt, eí
ekki ómögulegt með öllu, að gefa
hverri nýrri tölu nýtt tákn, þá hefðu
menn orðið að geýrna i minnj sér ó
•skaplegan fjölda tákna; því var grip
ið til þess ráðs, að búa til talnakerfi,
þar sem aðeins voru til tákn fyrir
hckkrar töiur, en síðan var hægt að
íákna allar hinar tölurnar með þvi
að setja saman þessi fáu grunntákn
eftir vissum reglum. Þetta hafa hin
ar ýmsu menningarþjóðir ieyst með
ólíkum hætti.
Tíutalnakerfiö, sem er undirstaða
hinna grísku, rómversku, kínversku-
og indversku talnakerfa, á vafalaust
tilkomu sína að rekja til þess, að
við höfum tíu fingur. En sums stað-
ar hafa menn notað tveggjatuga
kerfj — tíu fingur og tíu tær — til
dæmis í hinu forna Mexíkó.
Hið snjallasta við indversk-ara-
biska talnakerfið, sem við notum nú
á tímum, er núllið. Með því að bæta
þessu nýja tákni, sem þýðir ekki
neilt, iuD í talnakerfið, varð mögu
legt að nota sætakerfið, sem hefur
gert bæði reikning og talnaskrift
auðveldari en áður þekktist. Þetta
hagræði sjáum við um leið og við
athugum rómversku tölurnar, þar
sem sérstök tákn eru fyrir 1, 5, 10,
50, 100, 500, 1000, — en táknin eru
þessi: I, V, X, L, C, D, M. — Með
þvi að setja þessi tákn saman, fáum
við út aðrar tölur. Aðalókostur þessa
talnakerfis er sá, að það þarf mikið
rúm: Til þess að tákna töluna 3888
þarf til dæmis hvorki meira né
minna en íimmtán tölustafi, sem sagt
MMMDCCCLXXXVIII, en í indversk
arabíska talnakerfinu eru fjórir tölu-
stafir nægilegir til að tákna sama
gildi. En það er annað verra; -
mjög erfitt er að reikna með þessu
talnakerfi. Til þess að leysa venjulegt
reiknisdæmi í gagnfræðaskóla með
rómverska talnakerfinu, þyrfti flókna
útreikninga, sem sérfræðingar einjr
væru færir um að ráða fram úr.
Það er einföld og snjöll hugmynd,
að láta sæti tölunnar í talnaröðinni
ákveða, hvort hún táknar einingu,
tug, hundruð, þúsundir, o.s.frv. og
að setja núll inn, þar sem ekki er
um að ræða fjölda eininga, tuga
o.s.frv. — þannig færast hinar töl-
urnar til í röðinni svo að þær lenda
í réttum sætum.
Sætakerfið olli á sínum tíma bylt-
higu, og það verður seint fullmetið,
þegar tekið er tillit til hinnar miklu
þýðingar, sem reikningur hefur haf't
56
i'yrir aliar fraimkvæindir á -síðari
tímum.
Ara-barnir breyttu útliti talnanna,
eftir því sem árin liðu fram, en töl-
Lirnar fengu ekki fastmótað útlit.
í'yrr en menn lærðu að prenta bækur
— Það var Leonardo frá Písa, sem
'setti sætakerfið fram fyrstur manna
í Evrópu í ritinu „Liber abaci“ („bók
in um reiknispjaldið" — kom út
1202). En langur tími leið, áður en
farið var að nota almennt arabískar
tölur í hinum kristnu löndum Evr
ópu. Þetta nýja talnakerfi varð ekki
verulega útbreitt í Evrópu fyrr en
í lok 14. aldar og á 15. öld Það
myndi lika taka okkur nútímamenn
langan tíma að venjast nýju talna-
kerfi, þótt það væri hagkvæmara
en núverandi talnakerfi, svo fast er
hið arabíska talnakerfi greypt í hugs
analíf okkar.
Þróun annarra vísinda
á yfirráðasvæði Araba
Arabarnir fleyttu stjörnufræðinni
t'ram með því að byggja á rannsókn
um og niðurstöðum indverskra-.
babýlónískra og grískra stjörnufræð
inga. — Sonur hins fræga kalífa
Iíarún al Raschids, sem hét A1 Ma'
mum, varð eftirmaður föður síns og
ríkti á árunum 813—823. Hann stofn
setti í Bagdad eins konar háskóla
með tilheyrandi bókasafni og stjörnu-
athugunarstöð. Og fyrir hans tilstilli
voru hin vísindalegu heimspekirit
Grikkja og Sýrlendinga þýdd. Það
sést gjörla á því, hve mikla þýðingu
arabísk stjörnufræði hefur haft fyrir
síðari tíma rannsóknir á því sviði,
að mörg almenn nöfn í stjörnufræði
eru af arabískum toga spunnin (t.d.:
Zenith, Nadir, Azimut o.fl.). Arab
arnir fengust líka við stjörnuspá-
dóma, svo sem fyrirrennarar þeirra,
Babylóníumenn, höfðu gert. Ef tii
vill hefur stjörnuspáfræðin verið hin
eiginlega orsök til rannsókna þeirra
i sijörnunum.
— Með sama hætti og sljörnuspá
i'ræðin varð visir að þýðingarmi.klum
athugunum, sem síðar komu að not-
um í allt öðru sambandi, þannig varð
„gullgerðarlistin“ — sem fólgin var
í því að „göfga“ litilsverða málma
— þýðingarmikill vísir að tilraunum
og rannsóknum, sem síðar urðu mik-
ils virði fyrir efnafræðina. Gullgerð-
arlist sína byggðu Arabar á fjölda
handrita um gullgerðarlist, sem þeir
fundu í Egyptalandi, og voru þau
eignuð hinum hálfgoðsögulega Herm-
es Trismegi-stos. Gullgerðarlist hefur
verið nefnd eftir honum „hin herme-
tí'ska list.“
Elztur arabískra gullgerðarmanna,
svo að vitað sé, var Gebcr, sem uppi
var á 8. öld. Kenningar hans urðu
kunnar í Evrópu á miðöldum og or-
sökuðu guilgerðarfarald, sem þjóð-
höfðingjar studdu með ráðum og
dáð, því að þeir ætluðu, að með
gullgerðinni væri hægt að fylla ríkis
kassana. — Aðalkenning Gebers var
sú, að allir málmar væru aðeins
blanda brennisteins og kvika-silfurs
i ákveðnum hlutföllum Hinir „eðla“
málmar, gull og silfur, voru að áliti
Gebers blanda hreins brennisteins
og kvikasilfurs Það reið því aðeins
á því að finna aðferðir lil að hreinsa
hinn óhreina brennistein og kvika-
silfur. Efnið, sem nota átti til þessa,
var kallað „hinn vísi steinn“ Það
var og álitið, að þetta efni hefði ýmsa
aðra góða eiginleika; meðal annars
átti það að geta gefið mönnum eilífa
æsku. — En því miður fannst þetta
:fni aldrei.
Axabarnir efldu líka læknisfræði
'ornaldarinnar að miklum mun, og
þeir urðu brautryðjendur í lyfja-
fræði. Fyrsta opinbera lyfjabúðin
var opnuð í Bagdad á 10. öld, og á
næstu öldum settu Arabarnir á fót
lyfja- og læknisfræðikennslustofn-
anir alls staðar í ríkinu, og þaðan
breiddist þekking þeirra til Evrópu,
sérstaklega frá hinum fræga háskóla
þeirra í Salernó á Suður-Ítalíu.
Þekktastur arabiskra lækna var hinn
áðurnefndi Avieenna, en bók han,
,Kanon“, var í aldaraðir biblía lækn-
isfræðinnar.
Það einkenndi hin arabísku vís-
mdi, sem og hin hellensku, að hjá-
trú, dulúð og galdrahyggja ýmiss
konar voru samofnar athugnnum og
kenningum, sem síðar — oft í ger-
ólíku sambandi — reyndust frjósam-
ar. Það verður þó að segjast, að Ar-
abarnir komust talsvert lengra í at-
hugunum sínum og tilraunum en fyr-
irrennarar þeirra.
Arabarnir bættu mjög landfræði-
lega þekkingu, sem ekki er að undra,
þegar þess er gætt, hve langt þeir
sóltu í verzlunarferðum sínum. í
frásögninni í „1001 nótt“ af Sindbað
sæfara, eru dæmi um stórkostlegar
lygasögur, sem sýna til fulls, hversu
mjög hinar ævintýralegu og löngu
ferð'ir hafa orkað á ímyndunaraflið.
Samt sem áður eru einnig til ýkju-
litlar frásagnir eftir landk'önnuði,
sem lýsa ferðum til Skan-dinavíu,
ltúslands, Kína og Afríku. Vel kunn
er til dæmis frásögn Araba nokkurs,
sem iýsir komu sinni til Heiðabæj-
ar um árið 800, og segir hann, að
söngur hinna frumstæðu ibúa bæj-
arins hafi látið í eyrum sínum sem
spangól hunda. — Kunnastur arab-
ískra landfræðinga er Edrisi (dáinn
um 1164), sem ferðaðist fyrir áeggj-
an Rogers konungs II. til Sikileyjar
og skrifaði „landafræði heimsins“,
sem að nokkru leyti var byggð á hans
eigin reynslu, en einnig á annarra.
Framhald á 70. siðu.
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ