Tíminn Sunnudagsblað - 31.07.1966, Side 9

LÍTIÐ EITT UM LOFTSLAG
06 L OFTSLA GSBRE YTINCAR
Ef flett er upp á bls. 4Ú4 í ís-
lenzkri orðabók Menningarsjóðs, má
íesa þar eftirfarandi skilgreiningu á
orðinu loftslag: ástand og einkenni
loftsins með tilliti til veðráttu, veður-
far. Hér er um að ræða þýðingu á
grísku orði, klíma, sem upphaflega
var notað um halla jarðmöndulsins
Og hefur borizt hingað til lands í
óbreyttri mynd á Norðurlandamálum
og þýzku og sem climate á ensku.
Orðið loftslag kemst fyrst á bækur
á átjándu öld.
Það kemur í ljós, ef við leiðum
hugannn að því, að fátt er það í lífi
okkar, sem ekki er háð loftslaginu
á einn eða annan hátt. Loftslagið
ræður miklu um það, hvernig búskap
er háttað, hvað ræktað er og hvaða
dýr alin, um gerð bygginga, klæða-
burð og hvernig tómstundum er eytt,
svo eitthvað sé tínt til. Og allar lofts-
lagsbreytingar hafa mikla þýðingu í
Okkar harðbýla landi, sem sagt er
liggja „á mörkum hins byggilega
heims,“ og slíkar breytingar koma í
ríkum mæli við sögu íslands. En um
það verður nánar fjallað í annarri
grein.
Sólarorkan, sem berst til jarðar
gegnum gufuhvolfið, er grundvöllur
alls veðurfars og þar með loftslags.
Allt ljós og allur varmi er frá sólu
kominn. Kennidrættir á yfirborði jarð
ar — meginlönd, úthöf, sandauðnir,
votlendissléttur og jöklar — hafa og
sín áhrif á loftslagið. Iðukast loftsins
uppi yfir okkur er öllu þessu háð.
Saga mannkyns er örstutt á mæli-
kvarða jarðsögunnar, og menn vilja
ekki eigna homo sapiens, „hinum
vitra manni,“ lengri feril en 30000—
40000 ár. En jafnvel frá þessu litla
broti heimssögunnar eru mörg
og margvísleg ummerki loft-
lagsbreytinga, einkum á norð-
urslóðum. Ber áhrif ísaldanna
hæst, og má þar til nefna
jökuíruðning, jökulsorfna dali, koll-
ótta ása og jökulrispur á klöppum,
svo að eitthvað sé nefnt.
Annars greinir vísindamenn á um
margt, sem varðar ísaldirnar og hlý-
viðrisskeiðin á milli þeirra. Má skipta
kenningum þar að lútandi í þrjá meg-
inflokka. Almennast mun vera að
leita orsaka ísalda í breytilegu orku-
útstreymi sólar. Liggur þá beinast
við, að hitastig á jörðinni falli með
minnkandi útgeislun og þar með auk-
ist snjókoma og ísmyndun. En aðrir
leita orsakanna í aukinni útgeislun.
Valdi hún 1 byrjun aukinni uppgufun,
skýjamyndun og úrkomu, sem af
leiði aukna jöklamyndun á heim-
skautasvæðunum. Þá er sú kenning,
að orsakanna sé að leita í stórfelld-
um breytingum á yfirborði jarðar,
ef til vill á hæð Atlantshafshryggs-
ins. Stöfuðu ísaldir þá af því, að
hann hefði risið og meinað Golf-
straumnum að verma norðurhöf. Loks
er talið hugsanlegt, að vegna breyt-
inga á halla jarðmöndulsins hafi, á
vissum tímabilum, sumur orðið sval-
ari og vetur mildari en ella og hafi
það stuðlað að aukinni ísmyndun.
Eftir að ritöld hefst, má oft leita
upplýsinga um veðurfar í rituðum
heimildum. Einkum er það þó ein-
stakir þættir veðurfarsins og afleið-
ingar þess, sem um er fjallað. Er
mjög getið um hafíslög og slcepnu-
felli í islenzkum heimildum. Áreiðan-
legar heimildir um veðurfar ein-
staka daga eigum við til að mynda
í Sturlungu. Þar kemur til sæmis
fram í frásögn af Flóabardaga, að
ís var á Húnaflóa um Jónsmessuleyt-
ið árið 1244. Þannig mætti lengi
telja, og líka sögu er að segja utan-
lands frá. En eitt er nauðsynlegt til
þess að fá nákvæma hugmynd um
loftslag á hverjum tíma og til þess
að vita, hví veðurfar breytist: dag-
legar veðurathuganir, þar sem helztu
þáttum veðurlagsins eru gerð skil.
Vindmælir mun vera elzt tækja til
veðurathugana. Englendingur nokkur,
Merle að nafni, hélt hina fyrstu veð-
urdagbók í Norðurálfu, sem um getur.
Þetta var árin 1337 til 1344. Merle
gerði athuganir sínar í Lincolnskíri,
og eru niðurstöður hans ekki ólíkar
því, sem við má búast. Verulegur
skriður komst þó ekki á veðurat-
huganir fyrr en á seytjándu öld, sem
var mikið gróskuskeið á vísindasvið-
inu. Á það almennt við þessa „bylt-
ingu innan vísindanna," sem svo er
kölluð, að þar var mjög byggt á þekk-
ingu, sem fengizt hafði á liðinni öld.
Framfarir í gerð siglingatækja og
aukin færni tækjasmiða ýtti mjög und-
ir nákvæmni í veðurathugunum.
Hinir elztu hitamælar voru ærið
fyrirferðarmiklir, kúlan geysistór og
á þá hellt lituðum vínanda. Engiend-
ingurinn Robert Hook byrjaði dagleg-
ar veðurathuganir með hitamæli og
O
I
• I
• I
a
Loftvog frá árinu 1657. Loftvog þessl
var i eigu italsks visindafélags, sem
nefndist Accademia del Cinmento, er
mætti þýða sem Tilraunafélagið. Ferdi
nand annar, stórhertogi af Toskana, var
forvígismaður þessa félags, en hann
hafði áður beitt sér fyrir víðtækum
veðurathugunum.
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ 633
L