Tíminn Sunnudagsblað - 31.07.1966, Blaðsíða 10

loftvog árið i6fi3, og iitlu síöar setti
landi hans Hadley fram kenningar
sínar um staðvinda. Fyrstu reglu-
bundnu veðurathuganir á ís-
iandi, sem með tækjum voru
gerðar, framkvæmdi Niels I-Iorre-
bow á Bessastöðum 1749—
1751. Síðar voru slíkar athuganir
gerðar í Skálholti, og ná þær meðal
annars yfir dagana-, sem Reynistaða-
bræður lágu úti á Kili. En Stykkia-
hólmur er eini staðurinn á landinu,
sem á meira en aldarlanga sögu sam-
felldra veðurathugana.
Svo að aftur sé horfið til útlanda,
þá varð nokkur þróun í þessum efn-
um á átjándu öld, en það var þó ekki
fyrr en árið 1817, sem þýzki fjöl-
fræðingurinn Humbolt varð fyrstur
til þess að draga hitastigskort, og
enn síðar var tekið að færa loft-
þyngd inn á kort. Ekki var unnt
að fylgjast með hreyfingum hæða og
lægða, fyrr en símskeytið kom til
sögunnar, og var þá skammt til al-
menns veðurkorts. Um miðja síðustu
öld voru gerð veðurkort, sem sýndu
skýjafar, hitastig, loftþyngd og vind-
átt á allmörgum stöðum. Nú á dög-
um eru veðurkort hin margbrotn-
ustu og ná bæði yfir yfirborð jarðar
og nokkuð upp í gufuhvolfið, en slíkt
er meðal annars ómissandi fyrir flug-
samgöngur. Fyrstu opinberar veður-
spár voru gefnar út í Frakklandi ár-
ið 1854, og voru það viðvaranir um
yfirvofandi stormhættu. Höfðu
Frakkar þá nýverið misst skip í Krím
stríðinu sökum óvænts óveðurs, og
vildi Napoleon keisari þriðji stemma
stigu við því, að slíkt endurtæki sig.
Brezka veðurstofan var stofnuð árið
eftir og tók brátt að safna daglegum
veðurskeytum. Og brátt bætast önnur
lönd í hópinn, þeirra á meðal Dan-
mörk, og kemst þá skipulag á veður-
athuganir hér á landi.
Alþjóðleg samvinna hefur tekizt um
veðurathuganir. Lesið er á tæki sam-
tímis um heim allan, sérstökum kerf-
um fylgt við útreikning ýmissa meðal-
lagstalna og skipzt á upplýsingum.
Skal nú drepið á helztu þætti veðurs,
sem mældir eru, og má þá fyrst nefna
loftþrýsting og hitastig á vissum tím-
um, einnig hámarks- og lágmarkshita-
stig. Hiti er mældur niðri við jörð
og einnig í mismunandi hæð yfir
jörðu. Rakastig loft er ýmist mælt
eftir stríðleika mannshárs í þar til
gerðum mæli eða með því að athuga
hitastigsmun á mæli við venjulegar
aðstæður og öðrum, þar sem blautum
klút er vafið um kúluna. Sólskins-
stundir eru mældar með hjálp sér-
stakrar glerkúlu, sem brennir slóð á
pappaspjald, þegar sól skín. Úrkomu-
mælar eru einfaldir að gerð. Út frá
því, sem í þá safnast, má finna úr-
komumagn á flatareiningu. Sums stað
ar eru í notkun tæki, sem gera línurit
af úrkomutíma. Ekki má gleyma
skýjafari, skyggni, vindátt og vind-
hraða. Meðal annars er vind-
hraði i háloftum mældur á ýmsum
stöðum, til að mynda í Keflavík. Er-
lendis er einnig gefinn gaumur að
óhreinindum í andrúmslofti. Svo er
að vinna úr þessum gögnum — bæði
í sambandi við veðurspár og við út-
reikning ýmissa meðaltala, sem farið
er eftir, þegar loftslag á hverjum
stað er skilgreint og skipað í lofts-
lagsbelti.
í upphafi þessarar greinar var hug-
takið loftslag skilgreint lauslega, en
annars er skilgreining þess nokkuð á
Vindmaelir, sem sýnir baeSi vindatt og
vindhraða. Hraðinn er reiknaSur út frá
snúningsfjölda rellunnar á mínútu. LóS-
rétti ásinn snýst á kúlulegum.
reiki. Við rannsóknir á loftslagi og
loftlagsbreytingum eru reiknuð meðal
töl ýmissa veðurþátta um langan
tíma, t.d. 30 ár. Þó er þess að gæta,
að hér sem annars staðar má ekki
leggja of mikið upp úr einföldum
meðaltölum. Það mun öllum ljóst,
að afdrifaríkara er fyrir þroska
flestra jurtategunda, hvort frost verða
einhvern ákveðinn vor- eða sumar-
mánuð en hvort meðalhitinn þann
mánuð er ögn hærri eða lægri. En
að sjálfsögðu má einnig taka tillit
til slíks við veðurfarsrannsóknir.
Tala má um veðurfræði sem eðlis-
fræði gufuhvolfsins, og mörgum veð-
urfræðingum dugar ekki minna en
hafa alla jörðina í huga við athug-
anir sínar, /því að samband er milli
veðurfars á hinum fjarlægustu stöð-
um. Það gerir starf veðurfræðmga
flóknara, að straumar í andrúmsloft-
inu fylgja sjaldnast hreinni láréttri
stefnu, og eykur það mjög vandann
við veðurspár bæði til langs
og skamms tíma. Enn fremur er ekki
vitað með vissu, hve mikill hluti af
geislaorku sólar nær til yfirborðs
jarðar og hve mikið endurkastast
út í geiminn.
Nú skal vikið stuttlega að því, sem
vísindarannsóknir hafá leitt í Ijós um
loftslagsbreytingar á hnettinum á síð-
ari öldum. Fullvíst er, að ýmsar
sveiflur í loftslagi hafa orðið, síðan
ísöld lauk, bæði komið kulda- og hlý-
indaskeið. í Evrópu eru mestar heim-
ildir um kuldaskeið á fjórtándu öld
og síðar á sextándu og seytjándu
öld, og höfðu bæði mikil áhrif á land-
búnað og allan hag þjóða. Vísinda-
menn nú til dags leggja sig mjög
fram við það að fá úr því skorið,
hvort nú fari hlýnandi eða kólnandi.
Og fleirum en okkur íslendingum
verður tíðlitið til jökla í því skyni.
Það má nefnilega líta á jökla sem
tröllaukna hitamæla. Og það er
segin saga, að jöklar hafa farið rýrn-
andi á síðustu áratugum. Til er ljós-
mynd af Rhone-jöklinum í Sviss, sem
tekin var árið 1858 og kemur í ljós
við athugun hennar, að jökulsporður-
inn hefur hopað um þrjá kílómetra
síðan.
Mjög hefur verið unnið að rann-
sóknum á því, hvaða þættir veðurlags
ins hafi mest áhrif á víðáttu og þykkt
jökla. Hefur komið í Ijós, að aukinn
sumarhiti er hættulegastur bæði skrið
jökulstungum og jökulhvelum.
Sísnævi myndast ofan snælínu, en
svo er kölluð takmarkalína þeirra
svæða, er snjó leysir ekki af á sumr-
um sakir skorts á hita. Neðan snæ-
linu hefur leysingin hins vegar í
fullu tré við úrkomuna. Margt er það,
sem leysingu veldur. Geislun sólar
hefur sitt að segja og ekki síður
hlýir loftstraumar, er fara með yfir-
borði íshellunnar, og enn fremur
kemur til greina þétting raka í hinu
hlýja lofti, sem veldur því, að varmi
losnar úr læðingi. Þannig er ljóst,
að hærra hitastig og lengri tími, sem
hitástig er yfir frostmarki, skiptir
meginmáli. Með öðrum orðum: hlýrra
sumar og/ eða lengra sumar leiðir
til rýrnunar jökla. Þó að miðsumar-
hiti breytist ekki, getur hærra hita-
stig síðla vors og snemma hausts haft
mikið að segja. Á hinn bóginn er lík-
legt, að jöklar skríði fram, þegar vor
eru köld og sumur svöl og þokudrung-
uð.
Ekki þarf langan tíma til þess að
breytinga á sumarhita sjái stað á
jökulhettum á fjöllum, en aftur á
móti er minni mun að sjá á miklum
jökulhvelum. Alltaf er þó um ein-
hverjar breytingar á jöklum að ræða.
Kerfisbundnar veðurathuganir hafa
óvíða verið gerðar lengur en í eina
öld og gefa því takmarkaða hugmynd
um sveiflur í veðurfari, en þær má
oftsinnis ráða af jöklum. Skýrir þetta
að nokkru, hvílíkt kapp er lagt á
jöklarannsóknir. Jöklarannsóknarleið
angrar eru gerðir út til hinna fjar-
634
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ