Tíminn Sunnudagsblað - 18.09.1966, Blaðsíða 14

eríku. En þegar Jón sá ísland hverfa,
þá varð honum að orði:
Ég kveð þig, ísland. Verði þér allt
að veg,
og veiti guð þér stóra framtíð enn
og marga sonu, sem elska þig eins
og ég,
en eru meiri skapstillingarmenn.
Og nú kem ég að þeim þætti I
ævi Jóns Ólafssonar, sem er merk-
astur fyrir Austurland. Hann kom
aftur til íslands 1875 og var svo bú-
settur í Kaupmannahöfn 1876—1877.
En þaðan kom hanft með prentsmiðju
sem hann setti niður á Eskifirði á
útmánuðum 1877 og hóf útgáfu á
blaðinu. Skuld. Hafði hann með sér
íslenzkan prentara, Þorkel Þorkéls-
son frá Lækjarkoti í Reykjavík, og
prentaði hann Skuld meðan hún kom
út á Eskifirði og þær bækur, sem
Jón gaf út þar. Skuld var fyrsta viku-
blað á Austurlandi og prentsmiðjan
heitin eftir eftir henni og nefnd
Skuldarprentsmiðja.
Það var táknrænt, að Jón skyldi
velja blaði sínu þetta nafn. En Skuld
táknar framtíðina, og það var framtíð
íslands, sem var hans brennandi
áhugamál.
Pyrsta blað Skuldar Ijom út 8. maí
1877, og var þá talið stærsta blað
á íslandi, og gert ráð fyrir, að út
kæmi af henni fjörutíu tölublöð á ári
og kostaði árgangurinn f jórar krónur.
Blaðið var sett í númeruðum dálkum
eftir amerískri fyrirmynd. f þessu
fyrsta blaði var hið gullfallega kvæði
Páls Ólafssonar: „Ó, blessuð vertu
sumarsól,“ sem hvert mannbarn á
fslandi kannast við.
Skuld kom út í þrjú ár á Eski-
firði. 1877—1880. Blaðið var allfjöl-
breytt að efni, en ekki að sama skapi
vinsælt. Ritstjórinn var deilugjarn og
óvæginn og lenti fljótt í ýmsum rit-
deilum. Framhaldssaga var í blaðinu
og ritdómar um bækur. Þá voru þar
margar greinar um bindindismál, með
al annas allmargar greinar eftir
séra Magnús Jónsson á Skorrastað..
f öðrum árgangi byrjaði ritstjórinn
að birta endurminningar sínar frá
Vesturheimi, og Þorvaldur Thorodd-
sen ritaði rokkrar greinar um nátt-
úrufræði. Af öðrum, sem rituðu í
Skuld, má nefna Indriða Einarsson,
sem ritaði um hagfræðileg efni, Eirík
Magnússon og skáldin Pál Ólafsson
og Pál J. Árdal, sem birtu þar kvæði
sín. Fylgirit með Skuld var Nanna.
Voru í henni mest sögur til skemmt-
unar.
Af bókum, sem prentaðar voru í
Skuldarprentsmiðju á þessum árum,
má nefpa fyrstu kvæðabók Jón Ól-
afssonar, Söngvar og kvæði 1877. Þá
kom hin gullfallega saga Kátur piltur,
eftir Björnstjerne Björnsson út á
Eskifirði í þýðingu Jóns Ólafssonar.r
Má ótvírætt fullyrða að Skuldarprent-
smiðja hafi haft margvísleg menn-
ingarleg áhrif á Austurlandi. Að visu
varð blaðið Skuld aldrei vinsælt, en
það flutti margvísleg fræðandi efni.
Það mun og hafa átt mikinn þátt í
því að vekja Austfirðinga til um-
hugsunar um landsmál. Þó leið blað-
ið alltaf nokkuð við hinar hatrömmu
pólitísku deilur, sem þar fóru fram.
Jón Ólafsson fór til Kaupmanna-
hafnar, ásamt Þorkeli, prentara sín-
um, og hugðist halda áfram að gefa
Skuld út þar. En þá um veturinn
dó Þorkell prentari. Eigi að síður
hófst fjórði árgangur Skuldar í Kaup-
mannahöfn 7. janúar 1881, en fimmti
árgangur, 1882, kom út í Reykjavík.
Auðvitað voru þessir síðari árgang-
ar af Skuld ekki til eins mikillar
vakningar á Austurlandi og hinir þrír
fyrstu.
Þau urðu afdrif Skuldarprent-
smiðju, að Sigurður Jónsson frá Gaut-
löndum keypti hana og flutti hana
til Seyðisfjarðar. Og í henni var gamli
Austri prentaður.
En Jón Ólafsson hefur komið meira
við sögu Austurlands en með útgáfu
Skuldar. Hann var þingmaður Suðu-
Múlasýslu í þrjú kjörtímabil, 1881—
1889 og 1909—1913. Konungskjörinn
þingmaður varð hann 1905. í sam-
bandi við þingstörf sín hafði hann
margvísleg afskipti af framfaramál-
um fjórðungsins. Hann var einnig
kvæntur ágætri austrfirzkri konu,
Helgu Eiríksdóttur frá Karlsskála.
Það þótti mörgum undarlegt, þeg-
ar höfundur íslendingabrags, gekk í
Heimastjórnarflokkinn og sætti sig
við uppkastið 1908. Þá var það á fjöl-
mennum fundi við Lagarfljótsbrú, að
hann var minntur á þetta. Þegar
hann hóf ræðu sína, heyrðist söngur
bak við ræðumanninn. Voru þar
komnir nokkrir nemendur úr Eiða-
skóla, sem sungu íslendingabrag fullri
röddu. Jón gerði hlé á ræðu sinni
og hlustaði þegjandi á söng hinna
ungu manna. Að því loknu sneri
hann sér að þeim, hneigði sig og
sagði:
„Ég þakka.“
Hélt hann svo áfram ræðunni.
Hér verður ekki rakin ævisaga
þessa ævintýramanns. En lengst
vann hann að ritstjórn og öðrum rit-
störfum. Til dæmis var hann um skeið
í Winnipeg og var þar ritstjóri
beggja vestur-íslenzku blaðanna, Lög-
bergs og Heimskringlu. Einnig var
hann um tíma bókavörður í Chicagó.
Hér heima gaf hann út ýmis blöð,
en síðast var hann meðritstjóri að
Iðunni 1915—1916, og þar kom út
upphaf að endurminningum hans, er
hann nefndi „Úr endurminningum
ævintýramanns.“ En af minningunum
var lítið komið, er hann féll skyndi.
lega frá árið 1916.
Af félagsmálastarfsemi Jóns má
nefna mikið starf í þágu Góðtempl-
arareglunnar á íslandi. Hann var
annar fyrsti formaður Stórstúku ís-
lands og lagði bindindismálinu jafn-
an lið í blöðum sínum.
Það var hlutskipti Jóns Ólafssonar
að vera ruðningsmaður í íslenzkum
þjóðmálum. Sáðmennirnir hafa kom-
ið á eftir og notið ávaxta af störf-
þjóðmálum. Sáðmennirnir hafa kom-
ið á eftir og notið ávaxta af störf-
um hans. Og þó að sambandsmálið
við Danmörku væri leyst á annan
veg en Jón Ólafsson taldi æskilegast,
kastar það engri rýrð á störf hans,
því að enginn efast um, að hann hafði
ávallt velferð íslands fyrir augum.
Jón var stórbrotinn persónuleiki,
andríkur eldhugi, en óvæginn í orr-
ustum við andstæðinga sína. Gáfurn-
ar voru fjölhæfar. Honum var sér-
staklega sýnt um fagurt mál og rit-
aði fleiri en eina kennslubók í ís-
lenzku. Af þeim má nefna Móður-
málsbókina og Litlu móðurmálsbók-
ina. Hann kenndi um skeið í Verzl-
unarskóla fslands og var ritstjóri
Þjóðólfs og Reykjavíkurinnar, auk
fjölmargra fleiri blaða.
^ Sennilega hefur berserkurinn Jón
Ólafsson lýst sér bezt í einni stöku,
sem er alkunn. En stakan er þessi:
„Við skulum ei æðrast, þótt inn
komi sjór
og endur og sinn gefi á bátinn.
Nei, halda sitt strik vera í hætt-
unni stór
og horfa ekki um öxl, það er mát-
inn.“
Þá er önnur vísa hans alkunn, sem
einnig er talin lýsa einum eiginleika
í fari hans. En hana kvað hann, er
hann kom hingað heim frá Vestur-
heimi:
Ég fór hálfan hnöttinn kring,
og hingað kom ég aft^ir.
Ég átti bara eitt þarflegt þing,
og það var góður kjaftur.
Austfirzka skáldið, sem kvað íslend
ingabrag, hugðist kveða frelsisþrá í
þjóðina, svo að hún leitaði einarð-
lega eftir frelsi sínu. Nú höfum við
öðlast þetta frelsi. En gerum við okk-
ur Ijóst, hvers virði það er? Væri
hann nú mitt á meðal okkar, mundi
hann láta básúnu gjalla á einhverju
blaði nútímans: Gætið þess að varð-
veita tungu og þjóðerni! Gleymið
ekki gersemum þjóðarinnar, íslend-
ingasögunum, sem hafa gefið okkur
tilverurétt til að vera sérstök þjóð!
Gleypið ekki við erlendum áhrifum
hugsunarlaust! Takið mannlega á
móti íslenzku handritunum, ef þeim
skolar aftur á fjörur þjóðarinnar!
Þannig get ég hugsað mér, að Jón
Ólafsson mundi tala, mætti hann
mæla við þjóð sína í dag.
806
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ