Tíminn Sunnudagsblað - 18.09.1966, Blaðsíða 17

stundinni til herþjónustunnar. Hann
er aðeins starftæki hugans og táknar
aðeins lítinn hluta hans. Hann fær
aldrei af sjálfsdáðum risið ofar hinni
daglegu reynslu vorri. Hann er alger
lega efniskenndur.
Hinn sanni veruleiki, segir Berg
son, er handan við allar skynjanir.
Hann er ofar öllum hlutrænum sam
böndum. Hann er þróun, sem á sér
stað, ekki áðeins í rúmi, heldur einn
ig — og fyrst og fremst í tíma. Tök-
um til dæmis mann, sem vér getum
kallað herra Jón Jónsson. Segjum,
að hann sé 45 ára gamall. Hann geng
ur á þessu augnabliki á götunni. En
auðsætt er, að hann er ekki fremur
þessi maður, sem vér köllum Jón
Jónsson, heldur en þegar hann var
fyrir 40 árum, þegar hann var að ólm
ast sem lítill 5 ára snáði. Hinn raun-
verulegi Jón Jónsson er ekki sú per
sóna, sem vér sjáum á einhverju
ákveðnu augnabliki. Raunveruleiki
þessa manns er hin samfellda þró-
un hans frá því að hann fæddist og
til dauðadags. Hitt er annað mál, að
Jón þessi Jónsson er eini maðurinn,
sem skilur og lifir þennan veruleika.
Hann er eini maðurinn, sem lifir
hvert augnablik síns eigin lífs, tekur
á móti því sem innri reynslu. Það
er aðeins innsæi hans, — hið skap-
andi • vit, — sem opinberar honum
sjálfan sig sem lifandi og vaxandi
sál. —
í þessu sambandi er viðeigandi að
minnast lauslega á það, sem aðrir
heimspekingar hafa nefnt hið lif-
andi og hið dauða sjónarmið, því
að greinilegt er, að Bergson er hér
að tala um nákvæmlega hið sama.
Því miður er það svo, að flestir
dómar mannanna barna eru kveðnir
upp frá hinu dauðn sjónarmiði
(„the static vlewpoint“ á ensku máli).
Maður er dæmdur eins og hann er
á einhverju ákveðnu augnabliki, en
ekki með tilliti til þess, sem hann
var, eða hins, sem honum er ætlað
að verða Lifandi heild er hlutuð í
sundur, þverskurður tekinn og litið
á hann, eins og hann væri sjálfur hin
lifandi heild. Sérhver maður er, ekki
aðeins það, sem hann er á einhverju
ákveðnu augnabliki, heldur og það,
sem hann var, og hitt, sem hann á
eftir að verða. Það er öldungis víst,
að frá þessu lifandi sjónarmiði horfði
Jesús Kristur á Sál frá Tarsus, enda
átti það eftir að koma í Ijós, að
Meistaranum hafði ekki missýnzt.
Árið 1900 var Henry Bergson gerð-
ur að prófessor í heimspeki við Coll
ége de France. Margar bækur
hans, svo sem til dæmis „Tíminn
og hinn frjálsi vilji,“ „Efni og minni,“
„Hugarorka“ og „Hlátur og há-
speki“ vöktu geysimikla athýgli
bæöi í gamla og nýja heiminum. Hér
var veikgerður, yfirlætislaus og auð-
fnjúkur Davíð, sem slöngvaði steini
að hinum volduga Goliat efnishyggj-
unnar. Hér var tungumjúkur próféss-
or, sem talaði á sefjandi hátt um
andann, þegar tízka var að tala á
andríkan hátt um efnið. — En fyrir-
lestrar Bergsons urðu fádæma vinsæl
ir. — Um þá var sagt: „Þögn féll
yfir salinn, og áheyrendurnir kenndu
kynlegrar hrifningar, þegar þeir sáu
hann nálgast frá baksviði hringleika-
hússins, setjast niður bak við skyggð-
an lampa, án allra handrita, venju
lega með fingurgóma beggja handa
sameinaða." Hann talaði hægt, með
virðuleika og rólegu hljómfalli. Mál
far hans var listrænt, en um leið með
vísindalegum blæ. Hann hneykslaði
suma af hinum gráskeggjuðu prófess
orum með því að halda því fram. að
heimspekin ætti að lækna mein mann
anna, en ekki að fela þau eða sætta
menn við þau. Hann fann upp ný
orð og orðasambönd í sfað gamalla
og slitinna orðatiltækja og skoraði á
áheyrendur sína að taka það, sem
hann segði, til athugunar á sjálfstæð
an hátt. Reyndi hann að gera þeim
það Ijóst, að ef þeir óskuðu að kom-
ast í snertingu við veruleikann,
mættu þeir ekki liggja á liði sínu
eða telja sér trú um, að það kostaði
enga áreynslu. „Tilgangur minn með
athugunum mínum, “ sagði hann, „er
að túlka nákvæmlega það, sem sér-
hver af oss er að leitazt við að finna
hið innra með sjálfum sér.“
Auðvitað voru sumar kenningar
Bergsons lítt skiljanlegar venju-
legum hversdagsmönnum, því að það
er nú einu sinni svo, að þeir eru
tiltölulega fáir, sem hafa getu og enn
þá síður unun af því að klífa hin
háu fjöll heimspekinnar. En margir
tóku samt kenningar Bergsons trúan
legar og mátu þær mikils. Bergson
hafði lag á því að setja þær þann veg
fram, að þær yrðu aðlaðandi og jafn
vel sefjandi. Hann brosti sjálf-
ur mjög fagurlega og öll fram-
koma hans var vel til -þess fallin að
verka þægilega á áheyrendur hans.
Hann var prúðmenni mikið og kunni
vel að umgangast menn, og er það
meira en hægt er að segja um suma
heimspekinga, svo sem til dæmis
Nietzsche og Schopenhauer. — Sjálf
ur hefur hann skilgreint prúðmenm
ið á þessa Ieið: - „Hinn fullkomni
heimsborgari veit, hvernig hann á að
' tala, við hvern sem er, um áhuga-
mál hans, hann skilur skoðanir við-
mælanda síns, enda þótt hann að-
hyllist þær ekki alltaf, en þar fyr-
ir þarf hann ekikí að afsaka allt.
Þess vegna geðjast oss að hon-
um, jafnvel áður en vér höf-
um kynnzt honum nokkuð að ráði.
Vér byrjuðum með því að tala við
ókunnugan mann, en oss til undrunar
og yndis uppgötvum vér í honum
vin.“ —
1 Bergson er höfundur heimspeki,
sem stundum hefur verið kölluð heim
speki hinnar skapandi þróunar.
— Hann reif niður þá kenningu, að
hugur og heili— væri eitt og hið
sama. Hugurinn er, að hans dómi,
miklu meira en heilinn. Eðli hugans
eða vitundarinnar er algerlega
óskyit eðli heilans. Vitundin er skap-
andi. og það er aðeins þessi skap-
andi vitund, sem skilið getur grutid-
vallar^annindi reynslunnar. Heil-
inn er aftur á móti sama sem greini-
hugurinn („the analytica! mind“), en
hann er ekki skapandi eða frjór —.
Reynsla er skapandi heild, — heild,
sem er ekkí sama sem htutar hennar
samanlagðir Tré eða kvæði er líf-
ræn heild, ekki samsafn einstakra
hluta — Vér getum ekki gert línu
úr punktum og'kallað hana þróunar-
línu. Vér geturJt" ekki raun og veru
framlengt sekúndur í mínútur, eða
mínútur í ldukkutíma Vér gerum
þetta afr vísu, en þá er um að ræða
það, sem Bergson kallað „dauð-
an tíma“. en hann er ekkert annað
en tákn hins lifandi tíma, er hann
nefnir svo. En sérhvert augnablik h.ns
„lifandi tíma" táknar ekki eitthvert
brot tímans, heldur allan tímann.
Greinihugurinn getur aðeins starfað
í augnablikinu, en hið skapandi vit
(tengihugurinn, sem svo er nefndur
í guðspekilegum fræðum) felui í sér
þróun eða vöxt — fortíð. nútíð og
framtíð, allt í senn — Vöxtur hinn
ar innri vitundar, eða hins skapandi
vits — það er lífið. segir Bergson.
Það er segulstraumurinn, sem hræirr
og hrindir öllu fram Bergson nefn-
ir þetta myndrænu nafni — .ueista
lífsins" („Elan vital“ á frönsku). —
Þó að heilinn verði að engu með
líkamanum, er þessi „neisti lífsins,“
ódauðlegur, alveg eins og tím-
inn verður alltaf til. þó að allir luuv
ir rúmsins farist Bergson freisaði
tímann úr fangelsi rúmsins og hóf
hann til hásætis í innri vitund manns
ins. Þess vegna sagði hann: „Maður
inn Iifir ekki i tímanum, hcldur iifir
tíminn í honum." Því að tíminn er
innra fyrirbrigði. — Lítinn vafa tel
ég á því, að það, sem Bergson kall-
ar „neista lífsins," sé hið sama sem
Jesús Kristur nefndi „eilíft líf“ —
Hann sagðist vera.í heiminn borinn
til þess að gefa mönnum þetta „eilífa
líf,“ það er að segja það, sem Berg-
mundi hafa nefnt hið „skapandi
vit“, hina frjósömu innri lífsfyllineu,
sem Kristnamurti mundi líklega kalla
„sannleikann" eða eitthvað þess hátt-
ar. Hvort hægt er að gefa þessu
um: Sérhvert augnablik er nýtt
á móti mál, sem má deila um.
Eitt af hinu sérkennilegasta í
kenningum Bergsons er það, að nú-
tíð eða framtíð sé ekki vélrænn
árangur fortíðarinnar. Sérhvert augna
blik nútíðar er algerlega sérstætt,
og sérhvert augnablik framtíðar er
TÍMINN — SUNNUDAGSBLAÐ
809