Tíminn Sunnudagsblað - 18.09.1966, Blaðsíða 16
hina stórbrotnu náttúru, sem þarna
var um að ræða. Bergson tók sér
langar gönguferðir, og nú gerði
skáldið í honum uppreisn gegn hinni
dauðu efnishyggju, sem áður hafði
lagt sköpunarhæfileika hans í fjötra.
Nú fannst honum meira að segja
hlægilegt margt af því, sem hann
hafði verið að gera sér í hugarlund
um lífið og tilveruna, og einkenndist
það yfirleitt af því, sem kalla mætti
vélhyggju. Efnafræðingarnir voru í
raun og veru blindir. Þeir sáu ekki
fegurð sólarlags eða sólarupprás-
ar, og efnishyggjuvísindin voru at-
hvarf þreyttra vitsmuna, sem
glatað höfðu allri von og hugrekki.
Hin mikla breyting, sem varð á
Henri Bergson, var ekki neitt
kraftaverk, þó að svo gæti litið út.
Hún kom smátt og smátt, og var í
raun og veru ekki annað en upp-
reisn skáldsins gegn dauðri vél-
hyggju. Einnig mætti segja, að inn-
sæishæfileiki Bergsons hafi tekið
að rumska í sambýli við stórkostlega
náttúrufegurð. Hann gerði sér ljóst,
að til þess að skilja náttúruna og
einhvern tilgang í ríki hennar, yrðu
menn að lita á hana sem eina heild,
en mættu ekki staðnæmast við ein-
hverja takmarkaða hluta hennar.
En aðalvandamál vísindalegra
rannsókna taldi Bergson vera fólgið
í því, að sérhver hlutur væri at-
hugaður og afmarkaður sem rúm-
fræðilegt fyrirbrigði. Eðlisfræðin
skýrir til dæmis litadýrð sólar-
lagsins með því að segja, að þar sé
um að ræða ljósgeisla, sem ferðast
í gegnum rúmið, og töfra hljómkvið-
unnar skýrir hún með því að segja,
að um ákveðnar bylgjulengdir sé
að ræða.. Öll gildi eða verðmæti eru
þannig skýrð sem tölfræðileg fyrir-
brigði. Mannleg skynsemi er eins
og mælitæki. Hún telur sveiflur veru
leikans. En henni er ókleift að kanna
dýpt hans. Hún skiptir lifandi heild í
steinrunnin millibil. — En úr þessu
verður fjarstæða að dómi Bergsons.
Lífrænustu reynslu mannanna, ef svo
mætti að orði kveða, taldi hann hreyf
inguna. En eins og allt annað telj-
um vér hann vera röð dauðra punkta
í rú En hún er það auðvitað ekki,
ekk' omur en kvikmynd á tjaldi er
röð augnabliksmynda, er koma hver
á eftir annarri. Vísindin geta aðeins
táknað (symboliserað) en ekki skýrt
þetta fyrirbrigði, sem kallað er hreyf
ing. — Milli tveggja punkta á töflu
drögum vér línu með krít, og vér
tölum um punkta á Iínunni sem
punkta í rumi. En raunverulega er
ekki til neinn puriktur í rúmi. — Þvi
að punktur er takmarkaður hlutur,
en rúmi má skipta endalaust. Þegar
hönd vor hreyfist eftir töflunni, til
þess að búa til línuna, er þar ekki
um að ræða neina röð óhreyfanlegra
punkta. Hvernig er unnt að skapa
hreyfingu úr því, sem vér köllum
tíma? Það er ekki hægt að mæla hann.
Augnablikin eru ekki punktar, sem
liggja samhliða I rúmi. Raunveruleg
ur tími, sem Bergson kallar innri
varanlcika hefur engin takmörk, byrj-
ar ekki og endar ekki, og það er þessi
innri varanleiki,( sem vér getum öll
fundið. En það er ekki unnt að skýr-
greina hann, og vísindin geta ekki
náð tökum á honum. Raunverulegur
tími er vöxtur og breyting og þró-
un, en verður ekki skýrður sem röð
punkta, sekúnda, mínútna, klukku-
stunda eða daga.
Bergson hafði uppgötvað hið líf-
ræna gildi merkilegustu reynslu
mannsandans, — hins innra varan-
leika, hins raunverulega tíma. Og
þessi innri reynsla hans sann-
færði hann um það, að þetta, sem
kallað er skynsemi, eða greinihugur
(analytical thought), væri algerlega
ófrjótt og hjálparlaust frammi fyr-
ir því viðfangsefni að botna eitthvað
í lífinu. Því að greinihugurinn getur
aðeins reiknað — lagt saman, dregið
frá, margfaldað og deilt. En hann
getur ekki fundið til. Tilfinningin til-
heyrir öðru sviði vitundarlífsins —
sviði innsæisins. Að sjálfsögðu var
Bergson ljóst, að þetta, sem kallað
er innsæi, („intuition“ á erlendu
máli) naut ekki mikils álits meðal
vísindamanna og heimspekinga, en
hann var staðráðinn I því að að hefja
það til þess vegs og virðingar, sem
hann taldi, að því bæri. Því að inn-
sæið er, ef það er réttilega notað,
réttmætur og göfugur eiginleiki vit-
undarinnar: „Það er vissulega ein
leiðin til að finna hjarta hlutanna."
Þannig fórust Bergson orð. — En
innsæi er dálítið þokukennt hugtak.
Hvað þýðir það í raun og veru? —
Átti það sér einhverja sérstaka stærð
í heilanum eða var það algerlega
óháð honum? Vísindamennirnir héldu
því fram, að hugurinn gæti ekki starf-
að án heilans, og að hugur væri
þess vegna efni og ekkert annað. —
Einn af þeim orðaði það þannig:
„Ekkert efni — enginn hugur.“
Bergson sökkti sér nú niður í það
viðfangsefni að kanna mannlega vit-
und. — Sérstaklega taldi hann
mikils um vert í því sambandi að
rannsaka endurminningahæfileik-
ann. Hann gerði ýmsar tilraunir og
komst að raun um það meðal ann
ars, að menn misstu alls ekki allíaf
minnið, þó að einhverjar skemmdir
yrðu á heilanum. Ef vitundin væri
aðeins eins konar framleiðsla heil-
ans, hlyti hver skemmd á honum að
hafa einhver áhrif á minnið. Sömu-
leiðis komst Bergson að því, að
menn gátu misst minni, þó að engar
skemmdir yrðu á heilanum. — Það
gat þó að sjálfsögðu komið fyrir, að
ákveðnar skemmdir í heila -yllu
minnisleysi, en hér virtist ekki vera
«m neina algilda reglu að ræða. Heil
inn geymir því vissar minningar, t.d.
í sambandi við lærdóm og annað það,
sem skapar leikni og vana. Maður lær
ir til dæmis að stjórna bíl. Hann hef-
ur orðið að taka sér ákveðnar kennslu
stundir í þessari íþrótt og heilinn
geymir árangurinn af hverri kennslu
stund. Að lokum verður það að vana,
meira eða minna áreynslulausum eft
ir atvikum. En ef bílstjórinn ætti
að muna eftir öllum atvikum og öðru
því, sem var í kringum hverja kennslu
stund, mundi það kosta hann mikið
átak að kalla það fram í vitund
ina. En vitundin sjálf virðist vera
mjög „selectiv", sem kallað er, það er
að segja: Hún velur eða vinsar úr
það, sem máli skiptir, og hún þarf
á að halda, og man það. Þetta er
„kvalitatívt", en ekki „kvantatívt," —
það tilheyrir því, sem kalla mætti
verðmæti eða gildi — ekki hinu, sem
nefnt er magn eða fyrirferð. Þetta
er í raun og veru ekki heilastarf.
Hér skýtur upp kollinum það, sem
sumir nefna “ sjálf“ eða „ég“. Þetta
„sjálf“ eða „ég“ er aðeins þekkt af
mér, engum öðrum, og það er ekki
unnt að lýsa þvl eða láta það öðr-
um í té með orðum. Vísindamaður-
inn nær ekki tökum á því með nein
mælitækjum. Og ekkert af því, sem
tilheyrir þessu „sjálfi“ eða ,ég“ verð-
ur mælt eða vegið. — Verður mikil-
fengleiki hugsunar ákvarðaður
með tölum eða útreikningi? Er
hægt að segja, að tilfinning sé svo
og svo margar hitaeiningar? — Nei!
— Ekkert af hinni innri göfgi
mannsins finnst í heilanum. Hann
er aðeins vélkerfi (mekanismi). Hann
er ekki sálin. Og hann skapar ekki
neitt. Engin vél getur skapað. Engin
vél gat skapað hið fræga málverk
Leonardos da Vincis, Hina síðustu
kvöldmáltíð, með því að blanda sam-
an einhverjum ákveðnum litum, eða
Paradísarmissi Miltons með því að
raða saman stöfum og orðum hins
enska stafrófs. — Sannleikurinn er sá,
að frammi fyrir raunverulegu lista-
verki verður heilinn að viðurkenna
smæð sína og hjálparleysi, eins og
ómálga barn! — Hin miklu listaverk
í ríki náttúrunnar og mannanna, og
mesta listaverk allra listaverka •—
maðurinn — verða aldrei skilin af
heilanum, en aðeins af sálinni, sjálf
inu, innsæisvitundinn. —
Bergson kallar innsæið hið skap-
andi vit. Það er hin innri vitund
vor um varanleika og vöxt — til-
finning fyrir varanlegu innra lífi eða
veruleika, grunur um eitthvert botn-
laust djúp í oss sjálfum. Það er
aðeins á tímum mikillar reynslu,
að vér uppgötvum vort sanna sjálf
og drýgjum yfirmannlegar dáðir. —
Heilinn er eins og liðsforingi, sem
kallar á tiltölulega fáa liðsmenn —
hugmyndir, sem nauðsynlegar eru á
808
TÍMINN - SUNNUDAGSBLAÐ