Tíminn Sunnudagsblað - 11.02.1968, Blaðsíða 8

í sinni góðu bók, Lestrarbók
Ihanida allþýðu á ísLandi, segir séra
Þórarinn Böðvarsson: „f sýslu þess
ari — Skaftafellssýslu — vex
kormtegund sú, er melur heitir, og
er hún sýslubúum oft góð búbót“.
Ekki er þarna borið oflof á
þessa blessuðu nytjajurt, sem um
langan tíma var aðalbrauðkorn
manna í sumum sveitum sýslunn-
ar. Er varla ofsagt, að þetta korn
— melkornið — hafi átt drjúgan
þátt í, að fátækar fjölskyldur gátu
kom izt af.
Það voru einkum sveitirnar
Álftaver, Meðal'land og Fljóts-
hverfi, sem áttu melalönd og
höfðu þeirra not.
Melurinn er þróttmikil jurt:
Stórgert strá — blaðka — og
stöng allgild, há og þroskamikil,
gat orðið allt að 90—100 senti-
metrar, með allstórgerðu axi, og
þar í var kornið, sem varð full-
þroskað að úthallandi sumri —í
september — dálítið misjafnt eftir
tíðarfari.
Melur ve2f í lausum, þurrum
sándi — aðeins þar. Foksandur er
hanis einkaheimkynni og fari samd-
urinm að fesfast, þá rýrnar fljótt
melgrasið og hopar af hólmi. Því
hefur það orðið hlutverk melsins
að hjálpa sandgræðslunni til að
hefta sandfok og klæða sandblás-
in svæði víðs vegar um landið og
búa öðrum nytjagróðri lífs- og vaxt
arskilyrði.
Þegar breyttir atvinnuhættir og
samgöngur valda því, að ekki borg
ar sig að verka melkorn til mann-
eldis, þá er því safnað og það flutt
á ný og ný foksandssvæði tii þess
að nema land og græða foldarsár,
þar sem þörfin kallar. Þess vegna
er melurinn nú orðið.víða þekkt-
ur.
Nú fer þeim mönntrm mjög að
fækka, sem þekkja af eigin sjón
og raun þau not, sem menm í
fyrrnefndum sveitum höfðu af
melnum, og vita hvernig háttað
var þeim verkum að afla kornsins
og gera mat úr því. Þess vegna
ætla ég nú að festa á blað nokkra
drætti um þessi efni, svo að ekki
gleymist sá ekki ómerki þáttur í
atvinnu- og bjargræðissögu lið-
inna tíma.
í Meðallandi voru víðliend mela-
pláss. Þau heyrðu til vissum jörð-
um og hétu ýmsum nöfnum. Það
voru sandhólar, stórir eða smáir,
sem melgrasið óx á. Milli hólanma
— melkollanna — voru lautir gróð
urlausar. Sums staðar voru stórar
sandhæðir, þar voru kallaðar mela
öldur, og sums staðar dálítil svæði
slétt að mestu. Margir melakollar
saman hétu bót — melabót. Sums
staðar eru blautar leirur milli bóta,
annars staðar þurr sandur. . •
Þegar melurinn var orðinn
skær, það er kornið fullþroskað
og farið að losna í axinu, hófst
melskurður. Þetta var oftast fyrri
hluta septembermánaðar.
Þeir, sem áttu ekki ítak í mela-
plássi, höfðu tryggt sér einhvern
blett eða „bót“, sem þeir máttu
ganga að.
Melskurðarverkfærið hét sigði,
það var lítið blað, vel beitt, fest
líkt og ljár í orf í grannt, sívalt
tréskaft, um 60—70 sentimtera
langt. Um skaftið var haldið hægri
hendi, en með vinstri hendi var
tekið um melstöngina neðan við
axið, eina stöngina eftir aðra og
sjundum tvær eða fleiri í einu,
hún skorim sundur niðri við sand-
inn. Þetta gekk svo fljótt, að varla
festi auga á eða sáust handaskil
hjá þeim, sem röskir voru .Þegar
greipin var full — það hét lófi —
var það lagt á afvikinn stað og
aftur sfcorin full greip. Tveir lófar
hétu hnefi, lagðir saman, og tveir
hnefar hétu hönd. Þessum hnipp-
um var raðað á sléttan blett í
skjóli við melkoll. Þegar komnar
voru fimm hendur var það nóg í
part eða kerfi. Þá voru slitnar upp
12—16 langar melstangir í bendi.
Þeim var skipt svo, að sex eða
átta voru í hvorri hendi. Á sér-
stakan hátt voru þær svo tengdar
saman — efri endarnir — og þá
var behdið tilbúið og parturinn
bentur svo fast sem unnt var.
Nokkur vandi var að benda og líka
að leggja saman hnefana. Efri
endarnir — stangaraxið — urðu
að vera alveg jafnir og varlega
varð að fara með þetta, svo að
sem minnst tapaðist af korni.
Síðan var farið með partana,
kerfin, upp á stóran melakol,
helzt flatan að ofan. Þar var þeim
hlaðið í skrúf. Sex partar voru
hestburður. Stundum voru tveir
hestár — 12 partar í skrúfi. Ein-
att stóðu svo skrúfin nokkra daga.
Frásögn Einars Sigurfinnssonar
104
T f M I N N — SUNNUfiAGSBLAÐ