Tíminn Sunnudagsblað - 16.06.1968, Blaðsíða 21

hlýju til aðila, sem er ekkj emu
sinni til í raun og veru, og samt
koma fram hjá okkur öli einkenni
sannrar tilfinningar. Á sama hátt,
er það óeigingjörn tilfinning, þeg-
ar mannfjöldi lætur í ljósi samúð
með ákveðnum málstað, sem á ræt-
ur að rekja til þarfar einstaklings-
ins til að sameinast í hópnum
Þegar maðurinn stendur einn,
hneigist hann til aö vinna að eigin
hagsmunum, án þess að skeyta
um aðra. Þegar maðurinn er i
hópi, snýst þetta við. Sjálfselska
hópsins nærist á alheimselsku
þeirra, sem í honum eru.
Mannkynssagan er afskræmd af
örum þessara djöfullegu iögmála.
Orsakir þess má kannski að
nokkru leyti rekja til þeirrar líf-
fræðilegu staðreynda, sem fyrr
var getið — langvarandi hjáipar-
vana bernska og rík samhjálp eru
sérkenni fyrir tegundina. Til við-
bótar hefur mannsheilinn óvenju-
lega hæfni tii að tileinka sér trú-
axkerfi, sem byggjast á tilfinning-
um og eru ósamrýmanleg, og oft
í beinni andstöðu við, skynsemi.
Hugsanalífið verður þannig klofið,
svo að jaðrar við geðveiki, sem
virðist herja á manninn og spegl-
ast í furðulegri og þrautafullri
sögu hans.
Leyfið mér að nefna stuttlega
tvo þætti enn, sem eru samofnir
ln.fi mannsins. Fyrst málið, þessa
blessun og bölvun, sem ekki er
léð öðrum skepnum jarðarinnar.
Tungumálið glæðir samband og
skilning innan þess hóps, sem tal-
ar það. Sömuleiðis skerpir það
andstæður siðvenja og trúarsetn-
inga milli ólíkra hópa og reisir
múra milli ættflokka, þjóða, land-
svæða og stétta. Margaret Mead
segir, að hjá tveim milljónum
frummanna á Nýju Gíneu séu sjö
hundruð og fimmtíu tungumál töl-
uð í sjö hundruð og fimmtíu þorp-
um, sem liggi í einlægum styrj-
öldum hvert við annað.
Enn hættulegri en skipting í ó-
líkar þjóðtungur er þó sá eigin-
leiki miáls að geta sett mismunandi
venjur og lófshætti fram í orðum
sem kreddur og siðaboð. Hefði guð
ekki gefið íbúum Putalands málið,
rnundu þeir ekki hafa leiðzt út í
styrjöld um það, á hvorum endan-
um ætti að brjóta egg, því þeir
hetfðu þá ekki getað skapað sér
hugmyndafræði úr vana.
Þegar maðurinn gerði sér grein
fyrir dauðanum, var það jafnþýð-
ingarmikið spor og þegar hann
lærði að tala og að búa sér til
verkfæri. En réttara væri að segja,
skynsemi mannsins gerði sér grein
fyrir dauðanum, eðlishvöt hans
gat ekki á það fallizt. Fyrir eðlis-
hvötinni er tilveran sjálfsögð og
endalok hennar óhugsandi. Það
varð rikjandi þáttur — og glöggt
dæmi um sálklofninginn — í öll-
um menningarheildum að hafna
dauðanum sem eðlilegu og endan-
legu náttúrufyrirbrigði. Ósýnileg-
ar verur hnöppuðust utan um
manneskjurnar. Flestir voru ill-
viljaðar, eða að minnsta kosti duttl
ungafullar og óútreiknanlegar, o^
kröfðust friðþæginga og fórna.
Mannfræðingar hafa undarlega
vanrækt að rannsaka mannfórnir,
þó þekktust þær alls staðar í heim
inum, þegar sögur hefjast. Skýrt
dæmi er i sköpunarsögu Gamla
testamentisins, þar sem Abraham
býst til að skera sinn eigin son
á háls af einskærri ást á guði.
Þessar mannfórnir, sem alls stað-
ar skjóta upp kollinum. eru einn
elzti vitnisburðurinn um sjúkí. geð
mannsins. Athöfnin tók ytri breyt-
ingum, en veikin hélzt í heilögum
fjöldamorðum sögunnar og náði
hámarki á okkar tímum í fram-
takissemi við þjóðarmorð. Jafnvel
fyrirheitið um eilíft líf gilti aðeins
fyrir lítinn minnihluta, og var þvi
skilyrði bundið, að allir aðnr
steyptust í eilífa glötun. Klíkuskap
ur réði inngöngu í himnaríki, en
helvítishliðin voru öllum opin.
Auðvitað eru tvær hliðar á mynt
inni. Holliusta fer ekki alltaf villt
vegar, tungumálin söfnuðu
fjársjóðum í bókhlöðurnar og á
•grunni vitundarinnar um dauðann
ri'SU pýramídar og dómkirkjur. En
við erum í þessum punkti ekki að
íhuga afrek mannsins heldur and-
legt ástand hans, og í dag er það
mikilvægara. Það er meira áríð-
andi en nokkru sinni fyrr. Sagan
streymir fram með áður óþekktum
hraða, eins og sameindir í vökva
við suðumarkið.
í Babýlon var ritað „mene, tek-
el“ á vegginn til að vara við yfir-
vofandi ógæfu. Viðvörunarmerki
okkar tíma eru línuritin, sem sýna
sífellda aukningu á ýmsum svið-
um, aukningu fólksfjölda, aukn-
ingu þekkingar, aukningu sam-
gangna og aukningu sprengiafls.
Við kunnum að hafa séð slík línu-
rit í fræðiiegum tímaritum, en á
engu þeirra er þess getið, að sið-
ferðisiþroski manna hafi aukizt í
riti eða reynd. Ástæðan er senni-
lega sú, að um aukningu hefur
ekki verið að ræða síðan Búdda
sat undir fíkjutrénu.
Vaxtarlína tæknilegra framfara
stefnir fyrst lítið eitt upp á við, er
síðan æ brattari, unz hún rís næst-
um lóðrétt Væri hins vegar gert
línurit um framfarir 1 andlegum
þroska, myndi sú lína vera iárétt
með smáhlykkjum upp og niður.
Þetta ósamræmi gefur einfalda
mynd af sögu mannsins. Það spegl
ar afleiðingar sálklofningsins.
Þróunarsagan einkennist af til-
raunum og mistökum. Við skyld-
um þvi ekki undrast, þótt það
kæmi upp úr dúrnum að í bvgg-
ingu heilans, inni í höfuðkúpunni,
væri smíðagalli, sem gæti verið or-
sök heimskupara, sem ekki linnir
í mannkynssögunni. Þau kynnu
að stafa af því, að stóri heilinn
hefur vaxið svo hratt síðustu
fimmhundruð þúsund árin, að eins
dæmi hlýtur að kallast. Línu-
rit urn vöxt heilans á
þessum tima yrði grunsamlega líkt
línuriti um tæknilegar framfarir,
og er það naumast tilviljun En
vexti fylgja vaxtarverkir, og verk-
urinn í sögu okkar skyldi þó aldrei
vera sá, að ekki sé nægilega náið
samstarf milli hinna gömlu tilfinn-
ingasvæða heilans og hinna nýju
hugvitssvæða, sem í flaustn hefur
verið bætt við hann.
Þekktur taugalífeðlisfræðing-
ur, Paul MacLean prófessor, segir,
að þetta misræmi valdi ktofningi
í taugakerfi okkar. Meðan nýrri
og þroskaðri svæði heilans hjálpa
okkur til að hugsa gáfulega er
tilfinningum okkar eftir sem áður
stjórnað af vanþróuðum, frum-
stæðum svæðurn, sem í aðalatrið-
um hafa ekki breytzt að ráði síðan
maðurinn var mús.
Afleiðingar þessa meðfædda
heilaklofa eru mismunandi víð-
tækar. í venjulegri hegðun
kannski ekki óþolandi, en samt
valda þær ruglingi á sálar- og
taugakerfi einstaklingsins, sem tek
ur trú hópsins á órökréttan mál-
stað og íyllist blindri hollustu og
herskáum eldmóði.
Spurningin er, eins og Bertrand
Russeill hefur sagt: Hvernig er
hægt að telja mannkyninu hug-
hvartf, svo það tortími ekki sjálfu
sér. Við höifum fundið kjarn-
orkuna og getum ekki týnt henni
aftur, og guðirnir eru í þann veg-
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
477