Tíminn Sunnudagsblað - 21.11.1971, Blaðsíða 20

Björnfisons, Jónasar Lie, Alexand-
ers Kiellamls og fleiri, vildl þeim
það til happs, að Benedikt frá
Auðnum sendi þeim að láni bæk-
ur úr sýslubókasafninu á Húsavík,
austur yfir Reykjaheiði. Eflaust
hefur hann stundum verið beðinn
um ákveðnar bækur eða verk
ákveðinna höfunda, en oft mun
hann hafa valið lestrarefnið sjálf-
ur, og því voru bókabögglarnir frá
Húsavík opnaðir. með sömu eftir-
væntingu og væru þeir eins konar
lukkupakkar.
Verk þessara höfunda voru frá
því tímaskeiði, er margt var á döf-
inni, við morgu hróflað, er svo
lengi hafði verið hefðbundið. að
tími var kominn til að bylta því.
Ný kynslóð vildi brjótast undan
ættar-, feðra- og klerkavaldi, ný
lífsgildi vildu fá rétt sinn staðfest-
an. „Problem var sat under debat“,
eins og Georg Brandes orðaði það.
Bækur þessara norsku umbrota-
manna voru mikið lesnar og mik-
ið ræddar um byggðir Þingeyinga
eins og sjá má af verkum Þorgils
gjallanda. Þó væri of mælt, að
stefnur og straumar þessara bók-
mennta væru allsráðandi í hugum
lesendanna, þeir voru einnig þess
umkomnir að njóta hins hreina,
listræna gildis þeirra. Skáldskapur
var í kyrrlátu lífi þess tíma mikill
yndisauki.
Þáttur Guðmundar Hjaltasonar
er tekinn hér með sem aldarfars-
mynd, svo langt sem hún nær,
tímamótasaga, er gefur til kynna,
hvernig risið á menningarlífinu fór
smáhækkandi eftir því, sem nær
dró aldamótum og þó einkum með
nýrri öld, er „. . . kom sem bragur
með lyftandi lag“.
Margt lagðist á eítt, sterk þjóð-
ernisvakning í sambandi við sjálf-
stæðisbaráttuna, er elfdi bæði
kjark og vonir. Ljóð stórskáldanna
íslenzku lásu sig og sungu inn í
hugina.
Áhrif erlendra bókmennta hafa
tvímælalaust verlð allveruleg,
þessi áhrif hrærðu upp í hugum
manna og sáðu fræjum nýrra lífs-
viðhorfa, várðandi sjálfsákvörðun-
arrétt. Og svo barst til landsins
nánari vitneskju um kerfisbundna
sókn þeirra, er vildu heimta rétt-
indi til handa lítilmagnanum,
. hin kúgaða stétt
hristir klftfann og sér hún er
voldug og sterk“.
Sú tilfinning efldist af baráttu-
ljóðum skáldanna, og má þá í leið-
inni nefna Þorstein Erlingsson —
skáldanna, sem lögðu þjóðinni orð
á tungu og vaxandi skilning á
mætti „þjáðra manna í þúsund
löndum". Með samtaka mætti
skyldi losa:
...um vor bönd, þá er líf fyrir
hönd,
þá skal ljós skína um eyjuna
komandi menn“.
Ekki má skilja orð mín og ljóða-
tilvitnanir á þá lund, að íbúar
hinna dreifðu byggða, sem hrifust
af myndugleika og orðsnilld skáld-
anna, er boðuðu nýja frelsisöld,
hafi skipað sér ákveðið í fylkingu
verkalýðssinna, eða segjum jafnað-
armanna. Það var hin almenna
frelsisboðun, sem hreif hugina,
sjálfstæðismál þjóðarinnar var of-
ar allri stéttabaráttu.
Ungmennafélögin sprungu út
eins og blóm á gróðurríku vori um
land allt og mörkuðu stefnuna í
framsókn æskunnar fyrir hinum
mörgu hugsjónum, sem í fyllingu
tímans kölluðu á boðendur og
fylgjendúr. „Hátt ber að stefna“,
var kjörorð tímans, og margt kall-
aði að, ræktun lands og þjóðlifs,
þíða skyldi „skammdegisgaddinn
íslenzka, þar sem svo margt vor-
blómið og vorboðann hefur kalið
til bana“, eins og Helgi Valtýsson
komst að orði í grein sinni um
Guðmund Hjaltason, er liann eggj-
aði æskuna lögeggjan, „að bæta
fyrir ranglæti feðra vorra“.
Aldamótaæskan mun hafa þekkt
sinn vitjunartíma flestum kynslóð-
um betur. Það voru ungmennafé-
lög landsins, með U.M.F.Í. í farar-
broddi, sem greiddu Guðmundi
Hjaltasyni leiðina heim og gerðu
Stephani G. Stephanssyni boð til
íslands tæpurn áratug síðar.
Ungmennafélagarnir hervædd-
ust liugsjónum og gengu fram sem
merksberar nýrrar aldar, er áttl
mikinn menningarakur óplægðan.
Þeir eignuðust sína herhvöt, og
stefnuskrá í ljóði Guðmundar Guð-
mundssonar: Vormenn íslands,
sem lyfti sér á tónavængjum Lax-
dals og söng sig inn í hvers manns
hug. í ljóðinu er vikið að ýmsum
þeirra hugsjóna, er Vormenn ís-
lands höfðu á stefnuskrá sinni:
Sjálfstæðismálið:
„ísland frjálst og það sem fyrst“.
Móðurmálið:
„Farðu um móðurmálið höndum
mjúkum bæði í ræðu og söngÁ
Fáninn:
„Láttu aldrei fánann falla.
Fram til sigurs stigið er“.
/
Ræktun landsins:
„Komið grænum skógi að skrýða
skriður berar, sendna strönd“.
Menning í list og verki:
„Ungra krafta og gáfna glæðing,
göfgi í hugsun, verki, list,
íslenzk þjóðar endurfæðing.
íslands frjálst og það sem fyrst.
Þetta er helgum rúnum ritað,
röskva sveit á skjöldinn þinn.
Fegra merki geislum glilað
getur ekki himinninn“.
Skáldið veit, að það er hátt og
djarft hlutverk, og ekki við au-
kvisa hæfi að móta frjálst menn-
ingarríki, fagurt þjóðlíf. En æskan
á þorið og þrekið og það skal virkj-
að:
„Hér er þunga þraut að vinna,
þú átt leiklnn, æskuher“.
„En úr því að þinn er vakinn
þróttur, vilji, megin, trú,
verðurðu ekki af velli hrakinn,
vísum sigri hrósar þú“.
„Seinna á þínum herðum livíla
heill og forráð þessa lands,
þegar grónar grafír skýla
gráum hærum nútfmans".
„Notið, vinir, vorsins stundir,
verjið tíma og kröftum rétt,
búið sóiskært sumar undir
sérhvern hug og gróðrarblett“.
Mörgu hefði mátt bæta við um
stefnumál ungmennafélaganna, lík
amsrækt þeirra, er miðaðist að þvi,
að hér á landi yrðu að nýju sliklr
atgjörvismenn sem Gunnar á Hlíð-
arenda og Kjartan Ólafsson, svo að
elnhverjir séu nefndir af þeim
görpum fornaldar, sem ungir
menn hafa viljað líkjast, þelr sem
sátu vlð orkulindir fornsagnanna
og bjuggu að því alla ævl. Þá má
884
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ