Tíminn Sunnudagsblað - 30.04.1972, Blaðsíða 10

Fálmararnir eru maurunum mjög mikilvæg liffæri. Meö
þeim þreifa þeir fyrir sér, meö þeim skynja þeir bragð og
ilman, hita og raka, og meö þeim veita þeir efnaboöum ann-
arra maura viðtöku.
hálfur millimetri i þvermál, i bakhluta
mauranna. t þessum eina kirtli hefur
Gunnar Bergström þegar fundið
þrjátiu og niu mismunandi efni, og
þegar þykist hann viss um, að þau séu
raunar ekki færri en fimmtiu. Þessi
efnagreining hefur heppnazt vegna
afarnákvæms ■ útbúnaðar, sem
háskólakennararnir Stina og Einar
Stenhagen i Gautaborg hafa fundið
upp ásamt Gunnari Bergström. Aður
hafa Stenhagenshjónin búið til tæki,
sem notuð eru til þess að greina ilm
blóma á afarfullkominn hátt.
Kirtillinn, sem Jan Löfqvist beinir
athygli mest að, er neðan við eitur-
blöðru, sem er i likama maurannna.
Rauðir skógarmaurar og hrossa-
maurar hafa ekki neinn brodd,sem
þeir geti stungið með. Þeir bita aftur á
móti, þegar svo ber undir. Þegar þeir
hafa læst sig i óvinveittan maur til
dæmis, kreppa þeir sig þannig, að bak-
hlutinn nálgast bitkjálkana. Siðan
spýta þeir úr sér eitrinu, og ætlunin er
auðvitað sú, að það lendi i sárinu, sem
þeir hafa valdið með biti sinu.
Eitrið er maurasýra að sextiu,
hundraðshlutum. Þegar maur tæmir
eiturblöðru sina, tæmist lika efnakirt-
illinn neðan við hana, og þar með
ganga efnaboðin til annarra maura,
sem nærstaddir eru. Þessu má likja
við það, að þeir bölvi og ragni og hrópi
á liðveizlu. Slikt er ekki að ófyrirsynju.
Ef til vill hefur maurinn komizt i kast
við njósnarmaur úr framsveit annars
maurasamfélags, sem er i þann veg-
inn að hefja arás. Slikar styrjaldir eru
ekki fátiðar á vorin, og leikurinn getur
borizt fram og aftur i grennd við
landamærin i nokkra daga. Þar eru þá
tvær mauraþúfur með stuttu millibili,
og hvort maurasamfélagið um sig leit-
ast við að helga sér það landrými, er
það girnist, eða telur sér nauðsynlegt.
Þegar svo stendur á, er efnunum ur
reiðikirtlinum að likja við hvort
tvegga i senn: Viðvörun og herhvöt.
Hversu fjölþætt þetta efnaboð er og
hversu margt maurinn getur tjáð öðr-
um maurum — það reyna visinda-
mennirnir að kanna með tilraunum
sinum og rannsóknum.
Þegar fálmarar annarra maura
nema þetta efnaboð, færist á þá viga-
móður. Þeir taka á sprett og byrja að
leita óvina. Og maurarnir eru ekki
hugdeigir. Þeir flýja ekki, heldur bú-
ast til sóknar eða að minnsta kosti
varnar. Þó hafa dæmi fundizt um það
hjá sumum tegundum maura, að gefið
sé merki, sem táknar það, að þeir eigi
að hörfa, láta undan siga, gæta sem
mestrar varúöar.
Hvernig gera svo maurar, sem feng-
ið hafa boð um yfirvofandi hættu,
greinarmun á vini og óvini? 1 augum
manna eru allir maurar eins, úr hvaða
þúfu sem þeir koma. Hér er það enn
þefurinn, sem kemur þeim að gagni.
Sinn þefur er úr hverju maurabúi, og
sá þefur einkennir alla þegna þess.
Menn geta ekki sært aðra likamlega
með orðum einum. Enginn verður með
orðum veginn, segir hæpið máltæki.
Sum efnaboð mauranna eru aftur á
móti svo skæð, að þau geta magnað
áhrif eitursins úr eiturkirtli þeirra.
Þessu er sem sé þannig varið, að
maurasýran hnappar sig á likama
óvinarins, og gerir honum tiltölulega
litið mein, þvi að hann er allvel vörn-
um búinn. En þegar vökvinn úr reiði-
kirtlinum, sem er mestmegnis kol-
vetni, blandast maurasýrunni bráðna
droparnir og berast þá meðal annars
inn i öndunarfærin, sem eru um mið-
bik mauralikamans. Það veldur oftast
dauða. Efni þau, sem maurarnir gefa
frá sér, voru áður þekkt, og þau má
framleiða hvert fyrir sig. Slik efni eru
siðan notuð til þess að kanna viðbrögð
maura. Það er að segja: Visinda-
mennirnir geta sem sagt ávarpað
maura á máli þeirra, án þess þó að
vita, hvað þeir eru að segja. En þeir
leitast við að ráða i þá gátu af við-
brögðunum.
Beri þessar tilraunir góðan árangur,
getur margt af þvi sprottið, jafnvel
346
Sunnudagsblað Tímans