Tíminn Sunnudagsblað - 28.04.1973, Blaðsíða 3

Blekkingar á 19. öld í blóra við vísindin:
Risafíll og sæskrímsl á yfir-
reið um Evrópu og Ameríku
Sumarið 1845 bauöst fólki að skoða i
sýningarsal við aðalgötu New York —
Broadway — 35 metra langa sæslöngu,
sem vó 3800 kg.. Aðgangseyrir var 25
cent. A verðreikningi þess tima var
það fjórði hluti daglauna, svo að
skemmtunin gat engan veginn talizt
ódýr.
Eigandi risaslöngunnar var dr.
Albert Koch. Hann kvaðst hafa fundið
beinagrindina þetta sama ár i Ala-
bama og kallaði tegundina Hydrar-
chus eða Hydrargos, sem er griskt orð
og þýöir „sækonungur”. Dr. Koch full-
yrti, að Hydrarchus væri dýr það, sem
rætt væri um i bibliunni og kaliað þar
krókódill. 1 Jobsbók segir:
„Logatungur standa úr gini hans og
neistar fljúga úr nösum ásamt reyk,
eins og úr potti yfir hlóðum. Andar-
dráttur hans kveikir i kolum. Djúpin
sjóða umhverfis hann, og hann lætur
hafið freyða”.
Það var þess vegna ekki að undra,
þótt hrollur færi um bibliutrúað fólk
við þessar fregnir. Almenningur
streymdi i salinn á Broadway til þess
að sjá kynjaskepnuna eða beinagrind
hennar, þvi að raunar var ekki annaö
að sjá.
„Hremmir fólk og étur"
Fólk hafði öldum saman — og gerir
raunar enn — gert sér miklar hug-
myndir um þau kynjadýr, sem haf-
djúpin gleymdu. bað trúði þvi, að þar
lifðu skrimsl og óvættir. Rómverski
náttúrukönnuðurinn Plinius segir til
að mynda frá 10 metra langri sæ-
slöngu sem réðst að griskum skipum i
Persaflóa. Olaus Magnus, erkibiskup i
Uppsölum lýsti árið 1550 70 metra
langri sæslöngu, sem sézt hefði undan
Noregs-ströndum. „Þessislanga reisir
höfuðið hátt úr sjó, hremmir fólk og ét-
ur það”, skrifaði Olaus.
Tveim öldum siðar kvaðst annar
norrænn guðfræðingur, Norömaðurinn
Hans Egede, hafa séð sæslöngu i trú-
boösferð sinni á Grænlandi. Hann lýsti
fyrirbærinu svo:
„6. júli árið 1734 kom ferlegt sæ-
skrimsl i ljós. bað reis svo hátt úr sjó,
Sunnudagsblað Timans
að höfuðið nam við sigluhún. Trýni
þess var langt en þverstýft að framan,
og það blés sem hvalur. bað var þakið
harðri húð, sem lá i fellingum. Aftur-
hluti skrimslisins var slöngulaga, og
þegar það fór aftur i kaf, kastaði það
sér aftur á bak og hóf halann um leið
úr sjó, og hann virtist nær skipslengd.
Um kvöldið hreppturn við fárviöri”.
Ein frásögnin af sæskrimsli barst
frá Nýja Englandi og var þar greint
frá „furðuskepnu 25-30 metra langri og
gildri sem ámu um miöju”. betta sjó-
skrimsl birtist i höfninni i Gloucester,
sem er um 45 km. frá Boston.
Svik og prettir
Engum náttúrufræðingi þessara
tima hafði tekizt að gefa viðhlifandi
skýringu á þessum eða öðrum sæ-
skrimslum, sem sagnir hermdu frá
hvaðanæva. Almennur áhugi fyr ir þvi
að sjá skrimslisbeinagrindina hjá dr.
Koch var þvi geysimikill. ótti
hjátrúarinnar kitlaði. Hugsa sér, ef
maður skyldi nú rekast á slikt risa-
skrimsl bráðlifandi!
Ekki voru þó allir eins hrifnir af
þessu framtaki dr. Kochs. Hópur vis-
indamanna gerði heimsókn i sýningar-
salinn og lýsti að þvi búnu yfir, að sæ-
skrimsl dr. Kochs væri aðeins risa-
blekking. Þeir fyllyrtu, að beinagrind-
in væri sett saman úr beinum margra
dýrategunda. Stærðina hefði dr. Koch
aukið með þvi að f jölga hryggjarliðum
og rifbeinum eins og hann taldi þörf á.
Jeffries Wyman dýrafræðingur lét
hafa eftir sér:
„Tennurnar geta til að mynda ekki
verið úr skriðdýri, heldur hljóta að
vera úr spendýrum með heitt blóð”..
Dr. Koch andmælti slikri firru harð-
lega. Hann var sjálfur margfrægur
dýrafræðingur, en visindafélagar hans
þekktu hann að þvi að láta auðugt
imyndunarafl hlaupa meö sig i gönur.
Dr. Albert Koch var af þýzku þjóð-
erni en fluttist til Bandarikjanna 1835
Ætti hann að baki mikiö visindastarf i
heimalandi sinu, flikaði hann ekki
þeirri frægð vestra. Hann gerðist fyrst
kaupmaður i Ameriku og settist að i
St. Louis og fór að verzla með stein-
gervinga úr jurta- og dýrarikinu. Hann
var á falaldsfæti i Suðurrikjunum og
gróf þar upp bein, kom upp sýningum
á þeim og seldi þau siðan söfnum.
Imyndunaraflið ræður ferðinni
Þessi kaupmennska og leit að selj-
anlegum steingervingum, aflaöi dr.
Koch ekki vinsælda meðal náttúruvis-
indamanna. „Visindi eru visindi, en
kaupmennskan kaupmennska”, sögðu
þeir. Þessu tvennu er ekki heppilegt aö
blanda saman. En dr. Koch skellti við
þessu skollaeyrum og hélt áfram að
grafa og selja það, sem hann fann.
Ariö 1840 gróf hann upp merkilega
beinagrind i Benton Country i Miss-
ouri. Hún var af útdauðu filategund-
inni „mastodont”, sem uppi var i
Norður-Ameriku fyrir tiu þúsund ár-
um.
Dr. Koch gerði sér vel ljóst, að það
voru jarðneskar leifar af „masto-
dont”, sem hann hafði fundið, og
skýrsla hans um uppgröftinn sýnir, að
hann gerði sér far um það i þetta sinn
að ganga visindalega að verki. Hann
lýsti nákvæmlega jarðveginum, sem
steingervingarnir lágu i, svo og jurta-
leifunum, sem fundust umhverfis þá.
En þegar hann fór að setja beinin
saman i eðlilega mynd af „masto-
dont”, rauk visindamennskan út i veð-
ur og vind. Þá varð aftur efst á baugi
það sjónarmið aö vekja forvitni al-
mennings, og imyndunaraflið hljóp
meö hann i gönur. Hinar miklu skögul-
tennur setti hann þannig á höfuðið, aö
þær liktust geysimiklum hornum.
Hann hafði fundið beinaleifar af fleiri
en einum fil, svo aö honum reyndist
auðvelt að koma saman risaeintaki af
þessari tegund.
Græddi á tá og fingri
Dr. Koch lét nú ekki deigan siga og
ákvað að fara i mikla sýningarferö um
landiö þvert og endilangt með risafil-
363